विश्व नेपाली साहित्य सम्मेलन सम्पन्न

- गोपीकृष्ण ढुंगाना

काठमाडौं (अन्‍नपूर्ण) : नेपाली साहित्यलाई अन्तर्राष्ट्रिय भाषाहरूमा अनुवाद गरेर विश्वभर पुर्‍याउने निष्कर्ष निकाल्दै प्रथम विश्व नेपाली साहित्य सम्मेलन सम्पन्न भएको छ। विश्व नेपाली साहित्य महासंघले शुक्रबार राजधानीमा आयोजना गरेको एकदिने उक्त सम्मेलनले अनुवादलगायतका विभिन्न एघारबुँदे घोषणापत्र जारी गरेको छ।
सम्मेलनमा महासंघका अध्यक्ष विश्वदीप तिगेलाले विश्वभर नेपाली साहित्य विस्तार, विकास, संवद्र्धन, प्रवद्र्धन र हौसलाका लागि आवश्यक सबै काम गर्ने बताए। उनले घोषणापत्र प्रस्तुत गर्दै भने, ‘विश्वभरका मुलुकमा रहेका नेपाली साहित्यकार, साहित्य, साहित्यिक गतिविधि र साहित्यिक संघसंस्थाबारे जानकारी लिने, तिनको अभिलेख राख्‍ने, साहित्यिक समस्या समाधानका लागि पहल गर्नेजस्ता काम गर्नेछौं।’
पत्रमा साहित्यिक व्यक्ति त्व तथा स्रष्टाबीच आपसमा चिनजान, मित्रता, भातृत्व, सहिष्णुता, सद्भाव र सहयोगको अभिवृद्धि गर्दै सम्पर्क सेतुको काम गर्ने, साहित्यिक हक अधिकारका लागि हरपल कार्यरत रहने, नेपाली परिचयलाई विदेशमा सम्मानित र उच्च पहिचानयुक्त बनाउने जस्ता बुँदा समेटिएका छन्।
सम्मेलनमा तीनवटा कार्यपत्र प्रस्तुत गरिएका थिए। प्राडा गोविन्दराज भट्टराईले ‘नेपाली साहित्यको उन्नतिमा अनुवादको आवश्यकता र चुनौती’, प्राज्ञ अमर तुम्याहाङले ‘नेपाली मातृभाषामा लेखिएका नेपाली साहित्य : एक अवलोकन’ र महेश पौड्यालले ‘अंग्रेजीमा नेपाली साहित्य : एक निरीक्षण’ विषयक कार्यपत्र प्रस्तुत गरेका थिए। भट्टराईले बर्सेनि ३० देखि ४० वटा शीर्षकहरूमा अनुवादमा भइरहेको बताए।
एक्काइसौं शताब्दीलाई अनुवादको शताब्दी भनिएको उल्लेख गर्दै उनले भने, ‘तर यी सबै व्यक्ति गत खर्च र प्रयत्‍नले भएका छन्। जेहोस्, अनुवाद साँघु चढेर विभिन्न संस्कृतिमा पुग्ने र फर्किने युग हो।’ तुम्याहाङले मुलुकका सम्पूर्ण भाषासाहित्यको समुचित विकासका लागि छुट्टै भाषासाहित्य प्रतिष्ठान गठन गरिनुपर्नेमा जोड दिए। उनले भने, ‘निरंकुशतामा अधिकांश भाषाको साहित्यिक अवस्थामा दमित रह्यो भने केही भाषा कठ्यांग्रिएर बाँचे, केही भएको छ भने २०४६ सालको प्रजातन्त्रपछि भएको छ।’
‘नेपाली साहित्य, नेपाली पहिचान : समृद्ध साहित्य, हाम्रो अभियान’ भन्ने मूल नाराका साथ सम्पन्न सम्मेलनमा सिक्किम विश्वविद्यालय नेपाली विभाग प्रमुख प्राडा कविता लामा, काशी हिन्दू विश्वविद्यालय वनारसका प्राडा दिवाकर प्रधान, भारतीय साहित्य अकादमी परामर्श समितिका अध्यक्ष प्रेम प्रधान, सिक्किमका साहित्यकार डा. राजेन्द्र भण्डारीलगायतले भारतमा नेपाली भाषा र साहित्यको अवस्थाबारे बोलेका थिए।
विश्वका १४ मुलुकमा १९ शाखा रहेको महासंघले सम्मेलनमा डा. राजेन्द्र भण्डारीलाई ५० हजार नगद र ताम्रपत्रसहितको विश्व नेपाली साहित्य पुरस्कार प्रदान गरेको थियो। यसैगरी, २५ हजार र ताम्रपत्रसहितको विश्व नेपाली साहित्य युवा पुरस्कार विमला तुम्खेवा, १० हजार नगदको भाषाभाषी साहित्य पुरस्कार श्यामसुन्दर शशीलाई प्रदान गरेको थियो।

देशजस्तै कविताको अनुहार

- गोपीकृष्ण ढुंगाना

काठमाडौं : सभ्यताको विकाससँगै कविताको पनि विकास भएको पाइन्छ। सुवानन्ददेखि सुरु भएको नेपाली कविताको लेखन परम्परा पछिल्लो पुस्ताकी सरस्वती प्रतीक्षासम्म आइपुग्दा लगभग उस्तै देखिन्छ। उही सामाजिक परिवेश र उस्तै भोगाइ अहिले पनि कवितामा पोखिँदै आएको छ। बुकवर्मले राजधानीमा आयोजना गरेको ‘एनसेल नेपाल लिटेरेचर फेस्टिभल’ को तेस्रो दिन ‘वर्तमान कविताको अनुहार’ मा वरिष्ठकवि तुलसी दिवस र पछिल्लो पुस्ताकी प्रतीक्षाको बीच उभिएका विक्रम सुब्बाको स्वीकारोक्ति थियो, यो।

‘वर्तमान समयमा कविताको सान्दर्भिकता कति छ?’ प्रस्तोता हेमन यात्रीले प्रश्न गरे। जसमा प्रतीक्षाको उत्तर थियो, कविता कविताकै लागि लेखिन्छ। कुनै बेला जन्मने र त्यसपछि मर्ने काम हुँदैन। थपिन्, ‘हिजोका कविता मारेर आज कविता जन्माइने होइन।’

यसै अवसरमा विक्रम सुब्बाले भने, कविता पढिसक्दा पाठकले मज्जाले ‘यो चाहिँ कविता हो’ भनेर प्रशंसा गर्नुपर्छ। ‘गणतन्त्र आएपछि छोटे राजाहरूविरुद्ध, समाजका विद्यमान अमिल्दा विषय, नारीका कथाव्यथा र मुक्ति का कुरा, सीमान्तकृत र सांस्कृतिक विविधताका कुरा राम्रोसँग मुखरित भएका छन्’, वर्तमान कविताको अनुहार प्रतिविम्बित गर्दै उनले थपे। दिवसले कवितालाई हेर्ने दृष्टिकोणमै परिवर्तन आएको बताए। कविता जुठो र बासी हुनु हुँदैन, उनको तर्क थियो। भने, ‘कविले समय र स्थानसँग कवितालाई जोड्नुपर्छ। जहाँ संस्कृति समेटिन्छ। कविको शक्ति र सामथ्र्यले कविता ताजा र चोखो हुन्छ।’

करिब आधा शताब्दीको कवितायात्रामा भेटिएका कविताका अनुहारको सन्दर्भमा दिवसले भने, ‘अरूजस्तै कविता पनि परिवर्तन छ, किनकि प्रत्येक कविसँगै विचारमा बहुलता आएको छ। कविता वर्तमानसँगभन्दा भावनासँग जोडिएको हुन्छ।’ यात्रीले नयाँ पुस्तालाई कविता लेखनमा परेको जोखिमलाई कोट्याए। प्रतीक्षाले विम्बात्मक ढंगले उत्तर दिइन्, ‘राष्ट्रकवि माधव घिमिरे उसबेलादेखि अहिलेसम्म अर्थात् ९५ वर्षको उमेरसम्म महाकाव्य लेखिरहनुभएको छ।’ समयसीमा एकआपसमा फेरिने र ‘ओभरल्यापिङ’ भएको उनको भनाइ थियो।

उनले पश्चिमाभन्दा पूर्वी नेपालका कवि, भारतमा झुल्किएका नेपाली युवा पुस्ता र डायस्पोराका साहित्यकारजस्ता थुप्रै अनुहार वर्तमानमा उदीयमान बनेर आएको बताइन्। उनले भनिन्, ‘समग्र मूल्यांकन गर्ने हो भने देशजस्तै संक्रमणकालीन अवस्थामा छन् वर्तमान कवि र कविता।’

सुब्बाले अघिल्लो पुस्ताले राम्रा कविता दिएकाले वर्तमान पुस्तालाई चुनौती रहेको बताए। यात्रीको ५० वर्षको अवधिमा कवितामा देखिएका उतारचढाव बारेको प्रश्नमा दिवसले प्रत्येक राजनीतिक परिवर्तनसँगै २००७, २०१७, २०३६, २०४६ र २०६३ हुँदै आजसम्म कवि र कविता परिवर्तनमा रहेको बताए। ‘कवि र कविता राष्ट्रजस्तै निर्माण र विनिर्माण भइरहेका छन्’, दिवसले थपे, ‘मानक बनेर कुनै कवि र कविता बसिरहनु हुँदैन, नयाँ मानक बनाउने कविता लेखिनुपर्छ तर निर्देशित रूपमा होइन।’ सुब्बाले राजनीतिक परिवर्तनका लागि कविताले प्रेरक भूमिका खेल्ने बताए।

लेखनमा पुस्ताबीच देखिएको परिवर्तनबारे प्रतीक्षाले भनिन्, ‘पहिलेका कविले कविताको निधारभन्दा बढी शृंगार, बौद्धिकता र प्रयोग गरे, जसले पाठक गुमाए। तर वर्तमान पुस्ताले त्यसलाई सीमाभित्र समेट्दै छ।’ युवाका केही कविता पाठकले उखान टुक्का जसरी नै प्रयोग गरेको उनको भनाइ थियो।

कविताको लोकप्रियता र अलोकप्रियताका बारेमा प्रतीक्षाले शाश्वतता र समकालीनता गरी दुईवटा तत्त्वमा लेखिने बताइन्। ‘जहाँ शब्दहरू जीवन्त छन्’ भन्ने नाराका साथ सञ्चालन भइरहेको फेस्टिभलमा दिवसले कविताको अनुहारलाई यसरी प्रस्ट पारे, ‘अरूलाई भन्न नसक्दा आफैंसँग गरिने संवाद कविता हो, त्यसैले कवि लेखनमा जहिले पनि इमानदार हुनुपर्छ। यो नै सबैभन्दा ठूलो आविष्कार पनि हो।’

साहित्यमा ग्ल्यामर

- गोपीकृष्ण ढुंगाना

काठमाडौं : ‘मानिसमा स्वाभाविक रूपमा यौनप्रति चासो छ, खुलेर छलफल गर्ने समाज नभएकाले मानिस लुकेर यसबारेको साहित्य पढ्छ’, साहित्यकार शारदा शर्माले ‘साहित्यमा ग्लामर’ को सन्दर्भमा भनिन्। नेपाल लिटेरेचर फेस्टिभलको पहिलो दिन शुक्रबार राजधानीमा उनले थपिन्, ‘लेख्‍ने जीवनबारे नै हो, जीवनसँग माया, घृणा, अपराध र यौन सबै जोडिएकै हुन्छन् त्यसैले यो प्रतिविम्बित भएको हो।’

लेखक शारदा शर्मा, नारायण वाग्ले र सुविन भट्टराई ।

बुकवर्म फाउन्डेसनले आयोजना गरेको चारदिने साहित्य सम्मेलनको पहिलो दिन भएको ‘साहित्यमा ग्लामर : कति फाइदा, कति हानि’ विषयक प्रस्तुतिमा शर्मा, नारायण वाग्ले र सुविन भट्टराई सहभागी थिए। वाग्लेले भने, ‘साहित्यमा ग्लामर पुस्तकलाई बजारमा पुर्‍याउने प्रक्रियाको अंश हो। विषयवस्तु नराम्रो र प्रचारप्रसार बढी भयो भने त पाठक सर्वोच्च अदालतमा बसेकै छन्।’ भट्टराईले साहित्यमा ग्लामर राख्ने वा नराख्ने र त्यसबाट पाठकलाई प्रभाव पर्ने विषयमा लेखक स्वयं जिम्मेवार हुनुपर्ने बताए। उनले भने, ‘साहित्यमा ग्लामर फाइदाकै विषय हो, किनकि पाठक स्वत: यसमा आकर्षित भएका छन्। समूहमा जाने विषय भएकाले आकर्षण भएन भने त्यो पढिन्नँ।’

प्रस्तोता वसन्त बस्नेतले प्रश्न गरे, ‘साहित्यमा ग्लामरको अग्रगामी छलाङ कसरी सम्भव भो?’ वाग्लेले पहिलेजस्तो अहिले समालोचकले राम्रो भनिदिनु नपर्ने र पैसा तिरेर विज्ञापनसमेत गर्नु नपर्ने भएकाले ग्लामर साहित्य अघि बढेको बताए। उनले थपे, ‘किनकि अहिले फेसबुक, ट्विटरजस्ता सामाजिक माध्यम छन्, विगतमा थिएन।’ शर्माले एक दशकयता साहित्यमात्र नभई हरेक विधा स्वतन्त्रतापूर्वक विकसित भएको बताइन्। भनिन्, ‘लेख्नेलाई पनि त्यो लेखे पढिन्छ भन्ने आत्मविश्वास बढेको छ।’

भट्टराईले पनि ग्लामर प्रस्तुत गरिएको साहित्य लेखेर बाँच्ने दिन लेखकका सुरु भएको बताए। बस्नेतले थपे, ‘के तत्त्व छ त्यस्तो, जसले साहित्यलाई ग्लामर बनाउँछ?’ शर्माले साहित्य जीवनसँग र साहित्य ग्लामरसँग घनिष्ट रहेको बताइन्। थपिन्, ‘मलाई कि पढेर आनन्द आउँछ कि लेखेर, किनकि साहित्य आफैंमा ग्लामर हो।’ वाग्लेले पनि साहित्यमा कलाको विविध आयाम हुने भएकाले साहित्य आफैंमा ग्लामर भएको तर्क गरे।

बस्नेतले ग्लामर साहित्य बिकाउने तरिका हो भनी सोधेको प्रश्नमा वाग्लेले भने, ‘साहित्यमा ग्लामर त नेपालमा मात्र होइन, न्युयोर्क, पेरिस, भारत सबैतिर छ। यो प्रगतिशील र गैरप्रगतिशील सबै खालका लेखकलाई चाहिन्छ।’ ‘पहिले देवकोटा, सम सबैले साहित्य लेख्थे त्यो अहिले पनि रसले पढिन्छ, लेख्नलाई सबैले लेख्छन् तर किन सबैको चर्चा हुन्न?’, बस्नेतको यो सवालको वाग्लेले जवाफ दिए, ‘समयले भिन्दै बहाव ल्याएको छ, विभिन्न कुराको संयोगले लेखक जन्मन्छ। उतिबेलाका साहित्य अझै पनि पढिन्छन्, त्यो ग्लामरले नै हो। जुन लेखकले समय, परिवेश र पाठकलाई चिन्न सक्दछ उसकै लेखनी रुचाइन्छ।’

शर्माले भने लेखकको गुणस्तर, उसको व्यक्ति त्व र रचनाको व्यक्ति त्वलाई बजारीकरण गर्ने प्रवृत्ति गरी तीन किसिमले चर्चा हुने बताइन्। उनले थपिन्, ‘ग्लामरलाई अतिरिक्त उत्तेजना फैलाउने ढंगले लिइन्छ तर म मनोरञ्जनसँगै विषयको कलात्मक प्रस्तुतिलाई ग्लामर ठान्छु।’ भट्टराईले भने, ‘गुदी खराब तर बोक्रोमात्र झिल्के छ भने त्यो कसरी बिक्छ? ग्लामरलाई यौन बुझ्ने हो भने यसले त सुनमा सुगन्ध थपिदिन्छ।’

बीस वर्ष बित्दा पनि पूरा भएन भक्तपुर चक्रपथ

गोपीकृष्ण ढुंगाना

भक्तपुर : जिल्ला विकास समितिले प्राथमिकतामा राखेर पनि बजेट छुट्ट्याउन नसक्दा भक्तपुर जिल्लाको चक्रपथ दुई दशक बित्दासम्म पूर्ण हुन सकेको छैन। भक्तपुरका ८० प्रतिशत किसानलाई उत्पादन बजार पुर्‍याउन सहज हुने, पर्यटन प्रवर्द्धन हुने र समग्र जिल्लाको विकास गर्न समितिले चक्रपथलाई प्राथमिकतामा पारेको हो। जिल्लाको कुल क्षेत्रफलको ८०.३९ प्रतिशत कृषि क्षेत्रले ओगटेको छ। चक्रपथले जिल्लाका १६ वटै गाउँ विकास समिति र एक नगरपालिकालाई जोड्नेछ।

‘जिविसले प्राथमिकतामा पारे पनि ससाना टुक्रे योजनालाई महत्त्व दिएकाले चक्रपथ अलपत्र परेको हो’, २०४२ सालमा चक्रपथको अवधारणा ल्याएको जानकारी दिँदै झौखेलवासी भागवतराम गेलालले भने, ‘केही पूर्वजनप्रतिधि र राजनीतिक दलका नेताले बजेटलाई टुक्रे योजनामा पार्न दबाब दिएपछि चक्रपथ विस्तार प्राथमिकतामा पर्न नसकेको हो।’ उनले निर्वाचित जनप्रतिनिधिको अभावका कारण पनि चक्रपथ अलपत्र परिरहेको बताए। जिविसले २०५२ सालमा चक्रपथको प्रारूप तयार पारेको थियो। जिविस बैठकले २०५७ सालमा चक्रपथको सीमांकनलाई अन्तिम रूप दिएको थियो।

जिल्ला प्राविधिक कार्यालयका ओभरसियर विनोद खनालका अनुसार जिल्लाको कुल तीन सय ९९ किलोमिटर सडकमध्ये ८१ किलोमिटर कालोपत्रे र तीन सय १७ किलोमिटर ग्राभेल र धुले छ। उनले भने, ‘चक्रपथको कुल लम्बाइ ५३.५ किलोमिटरमध्ये हालसम्म १० किलोमिटरमात्र पिच भएको छ। बाँकी ग्राभेल र धुले छ।’

प्रमुख जिल्ला इन्जिनियर गणेशलाल कोजूले पुलपुलेसा, हेभिटेटिङवाल र मुआब्जाबाहेक चक्रपथलाई अन्तिम रूप दिन कम्तीमा ५० करोड रुपैयाँ लाग्ने बताए। चक्रपथ आठ मिटर चौडा बनाउने निर्णय जिविसले गरे पनि कतै चार मिटर छ त कतै ट्र्याक पूरै खोलिनसकेको अवस्था छ। उनले भने, ‘कतै कल्भर्ट बनाउन र ह्युम पाइप हाल्न बाँकी छ भने कतै डोजर लगाउनै बाँकी छ।’

सरस्वतीखेलदेखि दुवाकोटसम्म करिब सय मिटर सडक खोले पनि आवागमन पूर्ण रूपमा सञ्चालन हुनसकेको छैन। उनले चक्रपथका लागि जिविसले बजेट न्यून छुट्ट्याएकै कारण दसकौं लागेको स्वीकारे। जिविसले २०५८/५९ मा ७५ लाख, २०५९/६० मा १८ लाख, २०६०/६१ मा २५ लाख, २०६१/६२ मा २५ लाख, २०६२/६३ मा ५० लाख, २०६३/६४ मा ३५ लाख, २०६४/६५ मा ३० लाख र २०६५/६६ मा ४० लाख रुपैयाँ विनियोजन गरेको थियो। कोजूले भने, ‘चारो छरेजस्तो रकमले बर्सेनि मर्मत गर्न पनि पुगेको छैन।’

स्थानीय विकास अधिकारी राजेन्द्रकुमार केसीले चक्रपथलाई प्राथमिकतामा राखे पनि आन्तरिक बजेट खर्च गर्नुपर्ने भएकाले उपलब्धिमूलक परिणाम दिन नसकेको स्वीकार गरे। उनले १० वर्षमा करिब तीन करोडमात्र छुट्ट्याइएकाले काम हुन नसकेको बताए। उनले भने, ‘दलका नेता र जनप्रतिनिधिले दबाब दिएको भन्दा पनि उपभोक्ता समितिबाट काम गर्दा विविध कारणले सहज र ठोस काम हुने भएकाले दिइएको हो।’

उनले सहरी विकास तथा भवन निर्माण विभागबाट प्राविधिक अध्ययनका लागि टोली खटाउन पहल भएको जानकारी दिए। उनले अन्‍नपूर्णसँग भने, ‘विस्तृत परियोजना प्रतिवेदन तयारीको आधा काम भएको छ। यसले दातृ निकायबाट योजनाका लागि सहयोग पुग्नेछ।’

दातृ निकायको अनुदान र ऋणमा सञ्चालित ग्रामीण पुनर्निर्माण तथा पुनस्र्थापना सडकमार्फत चक्रपथमा लगानीका लागि पहल भएको उनको भनाइ छ। उनले थपे, ‘जिविस परिषद्को बैठकले सरकारको केन्द्रीय अनुदानको योजनामा पार्न सिफारिस गरेर पठाएको छ।’ आन्तरिक स्रोतमा भर पर्दा अझै ५० वर्षमा पनि चक्रपथ पिच गर्न नसकिने भएकाले स्रोतको व्यापक खोजी भइरहेको उनको भनाइ छ।

‘सुनौला हजार दिन’ सुरु

गोपीकृष्ण ढुंगाना

काठमाडौं : सरकारले ‘सुनौला हजार दिन’ सुरु गरेको छ। विश्व बैंकको ऋण र अनुदान सहयोगमा संघीय मामिला तथा स्थानीय विकास मन्त्रालयले मुलुकमा पहिलोपटक महिला गर्भवती भएको मितिदेखि बच्चा दुई वर्ष पूरा नहुन्जेलसम्म गर्नुपर्ने विशेष पालनपोषण लक्षित गरेर सुनौला हजार दिन परियोजना सुरु गरेको हो। परियोजनाले बालबालिकाको पालनपोषण र मानसिक विकासमा विशेष जोड दिएको छ।

मन्त्रालयको स्थानीय निकाय सहयोग शाखाका प्रमुख टेकराज निरौलाले यसै आर्थिक वर्षदेखि सुनौला हजार दिन सुरु भएको बताए। ‘हुनत गत वर्ष असोजदेखि नै आयोजना सुरु गर्ने भनिएको हो तर बजेट प्रक्रियामा देखिएको समस्याका कारण हुन सकेको थिएन। अब सबै तयारी पूरा भएकाले काम सुरु भएको छ’, उनले भने।

नमुना परियोजनाका रूपमा सिन्धुली जिल्लामा सफल देखिएपछि छनोटमा परेका १५ जिल्लाका दुई सय ९२ गाविसमा परियोजना सञ्चालन गरिएको छ। परियोजना तीन चरणमा कार्यान्वयन गरिनेछ। पहिलो चरणमा सुनसरी, सप्तरी, खोटाङ, ओखलढुंगा र उदयपुर, दोस्रो चरणमा सिन्धुली, रामेछाप, सिरहा, धनुषा र महोत्तरी र तेस्रो चरणमा सर्लाही, रौतहट, बारा, पर्सा र मकवानपुरमा परियोजना लागू गरिनेछ। शिक्षा, स्वास्थ्य, सडकलगायतका नौवटा सूचकांकका आधारमा जिल्ला छनोट गरिएको हो। छनोट जिल्लाका कुल गाविसमध्ये २५ प्रतिशत गाविसमा मात्र आयोजना लागू हुने निरौलाले बताए।

स्थानीय निकाय सहयोग शाखाका अधिकृत डालविक्रम कँडेलका अनुसार पहिले सुरु हुने र पछि सुरु हुने गरी गाविसलाई दुई भागमा बाँडिएको छ। परियोजना आधा गाविसमा दुई वर्षपछि सुरु हुनेछ। सुनौला हजार दिनको अवधि पाँच वर्षको हुनेछ। उनले भने, ‘यो आयोजना वडा तहमा केन्द्रित भई कार्यान्वयन हुन्छ। प्रत्येक वडामा आठदेखि १० जनाको द्रुतोत्तर नतिजा पोषण समूह गठन हुनेछ। उक्त समूहले लक्षित समूह पहिचान गरी कार्यक्रम कार्यान्वयन गर्नेछ।’

कार्यक्रम कार्यान्वयनका लागि ‘द्रुतोत्तर नतिजा पद्धति’ अवलम्बन गरिनेछ। पद्धतिअनुसार सामान्यतया क्रियाकलाप एक सय दिनमा सम्पन्न हुनेछन्। उनले भने, ‘लक्ष्यअनुसार क्रियाकलापहरूको लागत ९० हजार रुपैयाँभित्रको भए गाविसस्तरीय पोषण तथा खाद्य सुरक्षा निर्देशक समितिमार्फत स्वीकृत गरी सञ्चालन हुनेछन् भने दुई लाख ७० हजार रुपैयाँभित्रको भए जिल्लास्तरीय समितिबाट स्वीकृत गरी सञ्चालन हुनेछन्।’

आयोजना सामाजिक परिचालन विज्ञका रूपमा कार्यरत इन्द्रबहादुर भुजेलका अनुसार कार्यक्रम लागू भएपछि बालबालिका कुपोषण, पुड्को, सुस्तमनस्थिति आदि हुनबाट जोगिनेछन्। उनले भने, ‘नमुना आयोजना लागू भएका सिन्धुलीका झाँगाझोली रातमाटा गाविसमा कुखुरा पालन र भीमेश्वर गाविसमा शौचालय निर्माण भएका थिए।’

एउटा गाविसले क्रमश: सातवटासम्म कार्यक्रम लागू गर्न पाउनेछ। आयोजनामा ३० वटा कार्यक्रम छन्। कार्यक्रम स्थानीय बासिन्दाको आवश्यकतामा निर्भर रहनेछ। 

संस्कृतिभित्रका कुरीतिहरू

गोपीकृष्ण ढुंगाना
राजधानी काठमाडौंमै महिलालाई १४ वर्षसम्म नजरबन्द गरियो भन्दा पत्यार नलाग्न सक्छ। २० र १२ वर्षका दुई छोरा र १५ वर्षकी एक छोरीकी आमालाई स्वयम्भूमा १४ वर्षदेखि घरमै नजरबन्द गरिएको घटना हालै सार्वजनिक भएको छ। ४० वर्षीया प्रमिला शाक्य पटकपटक बोक्सीको आरोपमा घरेलु हिंसाको सिकार भइरहिन्। जब उनले आफूलाई मार्ने भन्ने बुझिन् तब उनी भागिन् र दुई महिनाअघि माइतीको शरणमा पुगेर सबै तथ्य सार्वजनिक गरिन्।
केही दिनअघि राजधानीमा कुरीतिजन्य हिंसा अन्त्य : राष्ट्रिय सञ्जालले आयोजना गरेको राष्ट्रिय भेलामा प्रमिलाले भनिन्, ‘२०४९ सालमा विवाह भएपछि विश्वरत्न शाक्यसँग करिब सात वर्ष राम्रै बित्यो। घरेलु हिंसा सुरु भएपछि माइती पक्षबाट अलग गराइयो। चिम्टाले डाम्ने, सिस्नुले पोल्ने, मकलमा आगो बाली खुर्सानीको धुवाँ सुँघाउने, बोक्सीको आरोपमा निर्घात कुटपिट गर्ने कार्य हुन थाले। दिनभरि कौसीमा थुन्थे र राति मात्र कोठामा जान दिन्थे। एक दिन डन्डीले पिट्दा भएको घाउ पखाल्न जाँदा अब लठीमा किला ठोकी टाउकैटाउकोमा हान्नुपर्छ भनेको सुनें। अबचाहिँ मार्छन् भन्ने लाग्यो र अनेक उपाय निकालेर त्यहाँबाट भागी माइती पुगें। भाउजू अमिता प्रधानसामु सबै कुरा बताएँ।’ प्रमिलाले कार्यक्रममा यी पीडा पोख्दा सहभागी स्तब्ध भएका थिए।
मानववादी समाज (सोच) नेपालले दुई वर्ष लगाएर समाजमा व्याप्त प्रथाबारे अध्ययन गरेको थियो। सोचका कार्यकारी निर्देशक उत्तम निरौलाका अनुसार संस्कृतिभित्र धेरै कुरीति छन्। संस्कार र संस्कृतिका नाममा मानवअधिकार उल्लंघन गर्ने काम भइरहेको छ।
बनेरी, बोलकबोल (चेली पठाउने), बादीबदेनी, बालीघरे, बहुपति, बहुविवाह, बनेरी, विधवा, बोक्सी, भाउजू बेहोर्ने, मनजनी, मागी विवाह, रित खाने, राँगा काट्ने, महाजनी, लोकन्ती, लिंग विभेल, सौता, साई सुकुम्बासी, सुधाइ, सिनो फाल्ने, पतिपत्नी साटासाट गर्ने, हलिया, होक्तवा, काट्टो खाने, वैक ल्या, दामिनी आदि प्रथा छन्।
यसैगरी पुङ, पारपाचुके (तलाक), नवदुर्गा नाच, धामीझाँक्री, देउकी, दाइजो, तिलक, डोन, टोपेनी, टेवी, झुमा, जुठो खाने (छोडेको खाने), जिब्रो छेड्ने, जारी, जल खाने, छोरीलाई गुफा राख्ने, छुवाछुत, छुई, छिटो हाल्ने, छाउपडी, ट्याटु, बिहे गरेपछि बेहुलीकी बहिनीलाई पनि बेहुलाका घर पठाउने, घुम्टो एवं पर्दा, खडेकिने, केटी छोप्ने, कुमारी, कमैया, कन्यादान, कमलरी, अनमेल विवाह र अर्घु प्रथा गरी ६३ किसिमका कुरीति कायमै छन्। यी प्रथाका नाममा वर्षेनी हजारौं मानिस पीडित भइरहेका छन्। संस्कृतिसँग जोडिएका यी प्रथा मानवअधिकारवादीको दृष्टिले कुरीति हुन्।
खासगरी तराईका जिल्लामा बोक्सी, दाइजो, छुवाछूत, देउकी, छाउपडी, बहुविवाह, बालविवाह, वैक ल्याका कारण दलित, गरिब र महिलालाई बर्बरतापूर्वक यातना दिने र हत्यासमेत गर्ने कामसमेत भइरहेका छन्। सोचले गरेको पछिल्लो अध्ययनअनुसार हरेक ३८ दिनमा कुरीतिका नाममा एकजनाको हत्या हुने गरेको छ। शारीरिक र मानसिक यातना भने धेरै हुने गरेको छ।
यस्ता कुरीतिलाई मध्यनजर गर्दै सोचले २२ जिल्लामा ‘कुरीतिजन्य हिंसा अन्त्य : राष्ट्रिय सञ्जाल’ निर्माण गरेको छ। पाँच वर्षको अवधिमा तराईमा ६३ किसिमका कुरीतिअन्तर्गत एक हजार तीन सय घटना भएछन्। कुमारी प्रथामा अँध्यारो कोठामा एक सय आठ राँगा काटिन्छ, त्यो आलो रगतसहितको दृश्य देख्दा जुन बालिका डराउँदिनन्, उसलाई कुमारी बनाइन्छ।’
सूचना प्रविधिले विश्वलाई ‘ग्लोबल भिलेज’ बनाएको छ। तर हाम्रो समाज बोक्सी, छुवाछूत, कमैया, छाउपडी, छुई जस्ता कुरीतिबाट बाहिर निस्कन सकेको छैन। यस्ता ६३ वटा प्रथाबाट पहाडी र अधिकांश तराईका महिला सबैभन्दा बढी पीडित हुन पुगेका छन्। चाडपर्व र जात्राका नाममा समाजमा कुरीति कायमै छ, जसलाई नियन्त्रण गर्न सरकारले कानुन बनाएर कार्यान्वयनमा जोड दिनु जरुरी छ।

बाह्र वर्षपछि बराहक्षेत्रमा पूर्णकुम्भ

गोपीकृष्ण ढुंगाना
सुनसरी (चतराधाम): बाह्र वर्षपछि आगामी चैतमा सुनसरीको बराहक्षेत्रमा पूर्णकुम्भ लाग्‍ने भएको छ। करिब एक करोड भक्तजन उतार्ने लक्ष्यसहित कुम्भको तयारी तीब्ररूपमा भइरहेको छ। सुनसरी जिल्लाको बराहक्षेत्र गाविसको चतराधाममा चैत महिनाको शुक्‍ल पक्षदेखि वैशाख महिनाको शुक्‍ल पक्षसम्म एक महिना हुने उक्त कुम्भका लागि भारतका जगद्गुरू, शंकराचार्य आदिलाई निम्ता गर्नेदेखि कुम्भ क्षेत्रको भौतिक तयारीसमेत भइरहेको हो। यो तेस्रो पूर्णकुम्भ हो।

नेपालका प्रथम जगद्गुरू श्री बालसन्त मोहनशरण देवाचार्य महाराजजीले केही महिनादेखि पूर्णकुम्भको तयारी भइरहेको बताए। उनले अन्नपूर्णसँग भने, ‘पूर्णकुम्भको तयारीका लागि कम्तिमा एक वर्षको तयारी चाहिन्छ। आगामी चैतमा पर्ने पूर्णकुम्भका लागि सानोतिना तयारी भएकै थिए तर अब केही महिनामात्र बाँकी रहेकाले विशेष तयारीमा छौं।’ उनका अनुसार, पूर्णकुम्भका लागि चतराधामलाई १६ वटा क्षेत्रमा विभाजन गरिएको छ।
जसअनुसार, वराह क्षेत्र, चतराघाटदेखि महिलाआश्रमसम्मको क्षेत्र, कुम्भस्तम्भ र बौद्धगुम्बा क्षेत्र, राधा सर्वेश्वर परिसर क्षेत्र, जगद्गुरूपीठ क्षेत्र, अद्धैत आश्रम र जोस्मनी मठ क्षेत्र, शंकराचार्य मठ क्षेत्र, रामानन्द सेवा पीठ क्षेत्र, प्रस्तावित बल्लवाचार्य र मध्वाचार्य मठ क्षेत्र, तेरआरडी क्षेत्र, भूबराह रामानुपीठ क्षेत्र, बयरवन क्षेत्र, चतरा बसस्ट्याण्ड क्षेत्र, औलिया बाबा क्षेत्र, प्राचीन हरिद्धार बजार क्षेत्र र कौशिकी टापू क्षेत्र छन्। पूर्णकुम्भमा करिब एक करोड भक्तजन आउने जगद्गुरूको भनाइ छ। उनले भने, ‘सुरक्षाका दृष्टिले कम्तिमा छवटा बेसक्याम्प राख्ने तयारी भएको छ।’
जगद्गुरू आश्रमअन्तर्गतको गुरूकूलका प्राचार्य हरिशरण उपाध्याय रेग्मीका अनुसार, क्षेत्रीय प्रशासक शंकरप्रसाद अधिकारीको संयोजकत्वमा प्रमुख जिल्ला अधिकारी, स्थानीय विकास अधिकारी, सशस्त्र र जनपद प्रहरी लगायतको समिति बनेको छ। कुम्भको भौतिक निर्माणका लागि खानेपानी, विद्युत, सडक लगायतको काम पनि अघि बढिसकेको उनको भनाइ छ। उनले भने, ‘कौशिकी नदीमा नुहाउनका लागि नदीकिनारमा दर्जनबढी अस्थायी टहरा निर्माण हुनेछन् भने करिब पाँच हजार अस्थायी शौचालय बनाउने तयारीमा छौं।’ उनले सोहीअनुसार खानेपानी, सडक, बसपार्क र नदी पारी तर्न तीनवटा अस्थायी पुलसमेत निर्माण गरिने जानकारी दिए। गतवर्ष भारतको इलाहावादमा महाकुम्भ सम्पन्न भएको थियो। गंगा, जमुना र सरस्वती नदीको संगमस्थलमा सम्पन्न महाकुम्भमा भारत सरकारले करिब २२ सय करोड भारतीय रूपैयाँ खर्च गरेको थियो।
भारतको महाकुम्भ भएकै बेलादेखि आफैंले नेपालको कुम्भका लागि भारतका जगद्गुरूहरू, शंकराचार्यहरू, प्रसिद्ध पीठाधीश्वरहरूलाई निमन्त्रणा दिएको जगद्गुरूले जानकारी दिए। उनका अनुसार, स्वामी रामदेव, निम्बर्काचार्य, मृत्युञ्जय त्रिपाठी, डा. सुधाकर मिश्र, पाइलट बाबा, मध्र्वाचार्य, अवधेशानन्दजी, सत्य मित्रानन्दजी महाराज, हंसदेवाचार्य, काशी विद्धत परिषद् एवं काशी पण्डित सभाका विद्धानहरूलाई निमन्त्रणा दिइएको हो। यसबाहेक वृन्दावन, अयोध्या, हरियाणा, पंजाब, बनारस, कुरूक्षेत्र लगायतका क्षेत्रका मुख्य व्यक्तिहरूलाई बोलाइएको उनको भनाइ छ। कुम्भको खर्चका लागि भने भक्तजनबाट प्राप्त हुने भेटीबाटै सञ्‍चालन गरिने उनको भनाइ छ।
‘भारतमा सरकार स्वयं कुम्भका लागि खर्च गर्न तयार छ तर नेपालमा त्यो अवस्था बनिसकेको छैन’, जगद्गुरू देवाचार्यले भने, ‘एक्लो प्रयासलाई स्थानीय बासिन्दा र सरकारका स्थानीय निकाय तथा कार्यालयको सहयोग प्राप्त भएको छ। कुम्भको महत्त्व बुझेर सरकारले नै भारतको जस्तो प्रयास गरे नेपाल पनि धार्मिक पर्यटनमा निकै अघि बढ्ने थियो।’

दीपंखा यात्रामा लाखभन्दा बढीको सहभागिता

गोपीकृष्ण ढुंगाना
काठमाडौं: कोही चप्पलमा छन् त कोही जुत्तामा। कोही पाइन्ट र सर्ट त कोही दौरासुरुवालमा। कहिले पिच सडकमा त कहिले ग्राभेल बाटोमा। हजारौंको संख्यामा देखिएको यो दृश्य दीपंखा यात्राको हो। आठ वर्षपछि आयोजना गरिएको यो यात्राका क्रममा स्थानीय बासिन्दाको सक्रिय सहभागिता थियो।

कोही यात्रामा सहभागी थिए भने कोही यात्रामा रहेकालाई विभिन्न खाने र पिउने कुरा दिन व्यस्त थिए। आफ्नो गच्छेअनुसार कसैले बिस्कुट दिए त कसैले चकलेट। निश्चित स्थानमा खाना खुवाउने मानिससमेत थिए। परिवार र राष्ट्रमा सुख, शान्ति र समृद्धिको कामना गर्दै यात्रामा सहभागी भएका थिए। यात्राका भक्तजनहरू कोही हातमा नक्सा हेर्दै अघि बढिरहेका भेटिए भने कोही अगाडिका यात्रुको अनुसरण गरिरहेका भेटिन्थे।
यात्रालाई नेतृत्व गरिरहेका तीनजना पुजारीले जुनजुन पीठ, मठ, शिवालय, देवालय आदिमा झन्डा गाडेर पूजा गरी हिँड्छन्, तिनैतिनैमा पूजा गर्दै भेटी वा खाद्यवस्तु चढाउँदै आफ्नो यात्रा पूरा गर्दै थिए।
पाँचवटा अति दुर्लभ योग परेको शुक्रबार अर्थात् कात्तिक १ गते यसैगरी बिहान २ बजेदेखि ललितपुरको नागबहालबाट यात्रा सुरु गरेर दिनभर करिब एक लाख भक्तजनले ललितपुर र काठमाडौंका विभिन्न पीठ, मठ, शिवालय र देवालयको यात्रा गरेका थिए। नेस्फिल कलेजमा स्नातक तह प्रथम वर्षमा अध्ययनरत २० वर्षीया सिर्जना डंगोल यात्रामा १५ वर्षीय भाइ र सानिमा उषा महर्जनसँग भेटिइन्। नारायणहिटी दरबारको पूर्वी मोहडामा शुक्रबार मध्याह्न भेटिएकी उनले अन्नपूर्णसँग भनिन्, ‘एकदमै रमाइलो लागिरहेछ। जसरी यतिबेला लाखौं मानिस दीपंखा यात्रामा एकचित्त भएर हातेमालो गरिरहेका छन् त्यसरी नै देश विकासका लागि नेपाली जुट्ने हो भने पक्कै विकास हुने थियो।’
पछाडि ब्याग र अगाडिपट्टि कम्मरमा पैसा हाल्ने साइड ब्याग भिरेकी सिर्जना र उनकी सानिमा उषाले प्रत्येक मठ, पीठमा दुई रुपैयाँको दरले चढाइरहेको बताए। हरिसिद्धिकी उषाले भनिन्, ‘दुवैका खुट्टा दुखेका छन् तर भगवान्को साथ रहेसम्म हामी यो यात्रालाई पूरा गर्छौं भनेरै लागेका छौं।’ सिर्जनाले थपिन्, ‘ब्यागमा रेनकोट र फेर्ने हल्का खालका कपडा बोकेका छौं।’ यात्रा बीचबाट थालेर बीचैमा छोड्न पनि पाइन्छ। कसैले अघिल्लोपटक जहाँ छोडेको हो त्यहीबाट पुन: अर्कोपटक थालेर टुंग्याउने गरेका पनि छन्। यात्रामा ११ वर्षदेखि ७४ वर्षीया वृद्धा र ७७ वर्षका वृद्धसमेत सहभागी रहेको आयोजकको भनाइ छ।

नक्सालमा ४ बजे भेटिएका हरिप्रसाद र नारायणदेवी श्रेष्ठ दम्पतीले भने दीपंखा यात्रामा प्रत्येक पाइला हिँड्दा एक तोला सुन दान गरेबराबर हुने भएकाले यात्रामा सरिक भएको बताए। लुभु माविका लेखापाल ५० वर्षीय उनले भने, ‘बिहान ४ बजे ललितपुरको नागबहालबाट यात्रा थालेका थियौं, अहिले ठीक ४ बज्दा काठमाडौंको नक्साल छौं। निरन्तरको यात्राले मेरो घुँडा र पत्नीको कम्मर दुखेको छ। तर भगवान्को नाममा स्वेच्छाले हिँडेकाले यात्रा अविस्मरणीय बनेको छ।’ २०२४ सालको दीपंखा यात्रामा नागबहालका लक्ष्मीबहादुर शाक्य १२ वर्षका थिए। त्यो बेला उनी स्वयम्भूसम्म हिँडे। तर हजुरआमाले थाकिस् अब रात पनि पर्‍यो भनेर उनलाई फर्काइदिनुभएको रहेछ। ५९ वर्षीय उनी अहिले आयोजकका रूपमा दोस्रो पूर्ण यात्रा गरिरहेका छन्। उनले भने, ‘त्यो बेला नजानी नबुझी लहैलहैमा हिँडिएछ तर अहिले सबै कुरा बुझेर हिँडेकाले होला यात्रा भिन्दै रमाइलो भएको छ। हिँड्नचाहिँ अहिलेभन्दा उसबेलै मज्जा लागेको थियो किनकि युवा जोस भिन्दै हुँदोरहेछ।’
दीपंखा यात्राका लागि पाँचवटा अति दुर्लभ योगहरूको समागमन एकै दिन हुनुपर्ने संस्कृतिविद्हरू बताउँछन्। उनीहरूका अनुसार, सौरमासको संक्रान्ति, चन्द्रमासको पूर्णिमा, रेवती नक्षत्र, हर्षण योग र आदित्यवारको संयोग परेकै कारण आठ वर्षपछि कात्तिक १ गते शुक्रबार दीपंखा यात्रा सुरु भएको हो। यसअघि सम्पन्न दीपंखा यात्राको यो साइतका लागि ३८ वर्ष कुर्नु परेको थियो। यी सबै योगहरू परे पनि आइतबार पर्नु नहुने परम्परा छ। यस वर्ष नेपाल संवत् ११३३ को आश्विन शुक्ल पूर्णिमाका दिन परेको छ।
श्लोक शास्त्रअनुसार, पवित्र मानिएको यो यात्रामा सहभागी हुने भक्त जनहरूले टेक्ने प्रत्येक पाइला हिँड्दा एक तोला सुन दान गरे बराबरको पुण्य प्राप्त हुन्छ। यात्रामा सहभागी हुने श्रद्धालु भक्त जनले विभिन्न देवदेवीका लागि पूजा अर्पण गर्ने सामग्री एक सय ३५ भाग हुनुपर्ने छ। तर कतिपयले नौ किसिमका गेडागुडी पनि चढाउने गर्छन्। उनीहरूले विभिन्न बौद्ध र हिन्दू धर्मका प्रमुख देवदेवी, पीठ र अष्टमात्रिका गणहरूमा अनेक प्रकारका खाद्य वस्तु, धूप, दीप, शत्बिज आदि चढाउँछन्। साथमा भेटी पनि चढाउने गरिन्छ।
अहोरात्र हुने पदयात्राका क्रममा सहभागी भक्तजनले समस्त जीवन र जगत्को सुख, शान्ति र समृद्धिको कामना गर्दछन्। यात्राको एकदिनअघि बिहीबार बिहान ९ बजे श्री नीलथू महावृषरत्न बोधिसत्वको प्रतिमाअगाडि विधिवत् बौद्ध परम्पराअनुसार सप्तविधानुत्तर पूजा गरेको दीपंखा यात्रा व्यवस्थापन समितिका महासचिव विकासरत्न धाख्वाले जानकारी दिए। उनका अनुसार, यात्रामा सहभागी हुने भक्तजनले अघिल्लो दिन नीलथूलाई किसली अर्थात् माटोको पालामा अक्षताले भरी त्यसमा एउटा सिंगो सुपारी र दक्षिणा राखी भक्ति अर्पण गर्नुपर्छ। उनले थपे, ‘यसको अर्थ यात्राको समयमा कुनै पनि विघ्नबाधा नआओस् भन्ने हो। भगवान्सँग अन्तरसम्बन्ध गाँसी समर्पित हुने प्रक्रियाका रूपमा पनि यसलाई लिइन्छ।’
समितिका अध्यक्ष ज्ञानबहादुर शाक्यका अनुसार, यात्राका लागि पदमार्ग निरीक्षणमा जाने चलन छ। उनले घटस्थापनाको भोलिपल्ट कौलाथ्व द्वितीयाका दिन हिरण्यवर्ण महाविहार दाफा भजन खल:सहित महालक्ष्मीस्थानसम्म र चार दिन लगाएर यात्राका सबै मार्गको निरीक्षण गरिएको बताए। ललितपुर जिल्लाको ललितपुर उपमहानगरपालिकाको वडा नम्बर १६ स्थित नागबहालबाट यो यात्रा सुरु भएको थियो।
यात्रामा सहभागीले ललितपुर र काठमाडौंका एक सय ३१ देवालय, बौद्ध विहार, शिवालय, पीठ र मठमन्दिरहरू पुग्ने चलन छ। लाखौं श्रद्धालु भक्त जन सहभागी हुने यो यात्रा साढे ६६ किलोमिटर लामो हुने समितिका पदाधिकारीको भनाइ छ। नागबहालबाट सुरु भएको यो यात्रा ललितपुरकै लगनखेलस्थित महालक्ष्मीस्थान पुगेर समापन हुने गर्छ। शाक्यका अनुसार, दीपंखा यात्रामा पूजा गरिने देवदेवीहरूमा नीलथू बोधिसत्व, देलक्व भगवान् बुद्ध, पुरानो चैत्य, बासुकी नाग, कोयना गणेश, भंसा गणेश, चम्पक नाग, दिगी चक्रेश्वर, अशोक चैत्य, हनुमान, शाक्यमुनि, स्वयम्भू रत्नचैत्य, वज्रसत्व, योगाम्बर, महांकाल, भेलुध्वाखा, क्वालखु गणेश, हरसिद्धि जलदेव, अशोक चैत्य, कुम्भेश्वर महादेव, नारायण, मातंगीदेवी, मणिलिंगेश्वर महादेव, मनिगणेश, भीमसेन, मनक्ववहा, कृष्णमन्दिर, शाक्यमुनि (पाटन दरबार), द्विंमाजु (भण्डारखालभित्र), हपातसिद्धि गणेश, जटाधारी लोकेश्वर र वसुन्धरादेवी छन्।
यसैगरी, अन्य देवदेवीमा बलभद्र, पद्मपाणि लोकेश्वर, जोगाम्बर, लुँखुसी शाक्यमुनी, महालक्ष्मी, स्वयम्भू चैत्य, ईखा भैरव, घलचा सिद्ध, छ्वासकामनी, लनिकुनी भैरव, श्रीकरुणामय, कार्यविनायक (भ्रामणी गणेश), रुद्रायणी, नौनाग कोइन्हाबसी, कोयेना गणेश, आनन्दादी लोकेश्वर, गन्देश्वर महादेव छन्। यहाँ पुगेपछि बिहानको जलपान र केहीबेर विश्राम हुने शाक्यको भनाइ छ। यसपछि यात्रामा सहभागी भक्त जनले गणेश, नेखु दोभानको ब्रम्हायणी, पलिंगालको महेश्वरी, लोहंगालको महेश्वरी, इन्द्रायणी, हासापोता गणेश, पचली भैरव, अजिमा महालक्ष्मी, कालिका, बुद्धबारीस्थित शाक्यमुनि, अट्कोनारायण, मरुको अशोकविनायक गणेश, तबो भीमसेन, विष्णुमतीको तंकेश्वर महादेव, खुसिबहीको बोधिसत्व, कन्हुबहीको शाक्यमुनि, सीतापाइलाको श्रीदेवया पालिख्वा:, फेखाको भैरव, इचंगुनारायणका आदेश्वर महादेव, नारायण, दथुमण्डल चैत्य, हल्चोक माणेडाँडाको विष्णुदेवमा भेटी र खाद्यवस्तु आदि चढाउँछन्।
यसपछि स्वयम्भू महाचैत्यका महामञ्जुश्री, पुलांस्यंगु, वायुपुर, वसुपुर, स्वयम्भू महाचैत्य, हारती अजिमा, स्यंगुबही, अग्निपुर, शान्तिपुर पुग्ने गर्छन्। यहाँ पुगेपछि भक्त जनले विश्राम गरी दिउँसोको भोजन गरेका थिए। भोजनपछि नागपुर, विजेश्वरीको विद्याधरीदेवी, लुतिमाजु, श्रीघ भगवान्, थंबहीको बोधिसत्व, पकनाजोलको गणेश, म्हेपीको जोगाम्बर, रानीबारीको अजिमा (चन्द्रसूर्य), लाजिम्पाटका दयाश्वर महाद्य: र कालिनाथ, नील सरस्वती, नारायणहिटीको नारायण, नक्सालका नन्दीकेश्वर महादेव, भगवानबहाल र नक्साल भगवती, टंगालको मोपता जोगिनी, हाँडीगाउँको वैष्णवी टुँडालदेवी, चण्डोलको धुम्बाराही, चाबहिलका रक्तविनायक, दथुमण्डल चैत्य (पिंगला विहार), चारुमति विहार बोधिसत्व र धन्दो चैत्य, महांकालको झुवा महाकाल, बौद्धका छ्वासकामुनि अजिमा र रत्न सम्भव भगवान् चैत्य छन्। यस ठाउँमा पुगेपछि भक्त जन विश्राम गर्छन्।
अहोरात्र हुने यो यात्रामा सहभागी सबै भक्तजनले शनिबार बिहानको पहिलो प्रहरमा गंगामाईमा नुहाई गुहेश्वरीदेवी, गोरखनाथ, विश्वरूपा (मृगस्थली), वछलादेवी, लुचला नीलथुसा, वासुकी नाग, पशुपतिनाथ, मैत्री बोधिसत्व र राजेश्वरी पुग्नेछन्। यसपछि जयवागेश्वरी, वनकाली, मनीलखु बोधिसत्व दोहचा, पिंगलामाई, कोटेश्वर महादेव, कुटिविहार, चामुण्द्रादेवी, इकुबहिलको धन्दो चैत्य यम्पिथुर, च्यासलको पञ्च चैत्य, बालकुमारी, सिद्धिलक्ष्मी भंगी, गण्डेश्वर महादेव, कनिवहाको सूर्यविनायक, मतिको भैरव, धन्दो चैत्य लगंथुर र महालक्ष्मीस्थानको श्री नीलथूमा खाद्यवस्तु र भेटी चढाइन्छ।
यात्रा सम्पन्न गरी महालक्ष्मीस्थान पुगेपछि सबैलाई आआफ्ना परिवारजनले सफलताको शुभकामनासँगै सुगन दिने चलन रहेको समन्वयकर्ता राज वज्राचार्य बताउँछन्। उनका अनुसार, त्यसपछि परम्परागत धा: बाजा र लावालस्करसहित मूलदेवता नीलथूलाई नगर परिक्रमा गराइन्छ। परिक्रमापछि नागवहालमा विराजमान गराइन्छ र दीपंखा यात्रा पूर्णरूपमा सम्पन्न भएको घोषणा गरिने उनको भनाइ छ। उनले भने, ‘दीपंखा यात्रालाई धार्मिक, सामाजिक तथा सांस्कृतिक सहिष्णुताको प्रतीकका रूपमा लिइन्छ।’
धार्मिकशास्त्र वृषावदानअनुसार, शाक्यमुनि बुद्ध वृषावतार हुँदा श्री नीलमहावृषरत्न नामकरण गरिएको बोधिसत्वको चरितार्थ कालान्तरमा ललितापुरी नगरीको प्रसिद्ध हिरण्यवर्ण महाविहारको योगाम्बर गुह्यालयमा अवस्थित नीलथूलाई पशुपतिनाथस्थित कैलाशमा तान्त्रिक विधिद्वारा लगी दिगबन्धनमा राखिएको थियो। नीलथूलाई पुन: हिरण्यवर्ण महाविहारमा फर्काउने क्रममा ऋद्धिसिद्धि, तन्त्रक्रिया र आकर्षणका विधिका कारण वृषदेव त्यहाँ बस्न नसकी तीन महिनासम्म भ्रमित भई भौतारिएका थिए। त्यसपछि उनी विभिन्न चैत्य, देवालय, शिवालय, पीठ तथा मठमन्दिरमा बास बस्दै योगाम्बर चक्रस्थलभित्र पुगे र पुगेलगत्तै हालको ललितपुरस्थित नागवहालमा सिद्ध भएका थिए। यसै घटनाको सम्झनामा पाँचवटा अति दुर्लभ योग परेका दिनमा दीपंखा यात्रा गरिँदै आएको पाइन्छ।

अहोरात्र हिँड्दा अद्भुत अनुभव

गोपीकृष्ण ढुंगाना
काठमाडौं:‘लखतरान भएर पाइला सर्न छोड्छ तर अगाडि र पछाडिका भाइबहिनी एवं वृद्धवृद्धा देख्दा फेरि जोश बढ्थ्यो’, जीवनमा पहिलोपटक निरन्तर दिनरात नभनी २७ घन्टा लामो दीपंखा यात्रा सम्पन्न गरेका मुरारी सिग्देलले भने, ‘साँच्‍चिकै अद्भुत अनुभव भयो। यत्तिको रोचक यात्रा कहिल्यै गरेको थिइनँ।’

पुल्चोकनिवासी ४८ वर्षीय सिग्देलसँगै शुक्रबार बिहान २ बजेदेखि शनिबार बिहानभरि ललितपुर र काठमाडौंका एक सय ३१ मठ, मन्दिर, पीठ, शिवालय र देवालय घुम्ने सबै भक्तजनले यस्तै रोचक अनुभव बटुले।
धर्मका नाममा साढे ६६ किलोमिटर दूरीको करिब २८ घन्टा लामो यात्रा यो नै एकमात्र हो। अमेरिकाको न्युयोर्कमा हुने विश्वकै सबैभन्दा लामो म्याराथनको दूरी पनि ४२ किलोमिटरमात्र रहेको पाइन्छ। बौद्ध जातक कथासँग जोडिएको यो यात्रा जुर्न पनि निकै कठिन छ। ‘कसैले चाहेर पनि यात्रा गर्न पाइनहाल्ने भएकाले यसको विशेष महत्त्व भएको पाएरै पहिलोपटक सहभागी भएको थिएँ’, व्यवसायी सिग्देलले भने, ‘हिन्दू र बौद्ध धर्मावलम्बीको मिश्रण हुनु, बालबालिकादेखि वृद्धवृद्धासम्म सहभागी हुनु, यात्रीलाई स्वतस्फूर्त सेवा गर्नेहरूको भावना आदिले यात्रा अद्भुत रह्यो।’
३८ वर्षपछि २०६२ सालमा जुरेको यो यात्रा यसपटक आठ वर्षपछि भएको हो। दीपंखा यात्रा व्यवस्थापन समितिका संयोजक ज्ञानबहादुर शाक्यका अनुसार, १९०२, १९२१, १९४०, १९५९, १९७८, १९९७, २००५ र २०२४ सालमा दीपंखा यात्रा भएका थिए। शनिबार सम्पन्न दीपंखा यात्रा दसौं भएको आयोजकको भनाइ छ।
श्‍लोक शास्त्रअनुसार यो यात्रामा सहभागी हुने भक्तजनले हिँड्ने प्रत्येक पाइलामा एक तोला सुन दान गरेबराबरको पुण्य प्राप्‍त हुन्छ। समस्त प्राणीको सुख, शान्ति र समृद्धिको कामना गर्दै गरिने यो यात्रा नागबहालकी विमला धाख्वाले २२ घन्टामा पूरा गरिन्। ‘चुनौती पूरा गर्नुलाई नै मैले अद्भुत यात्रा मानेकी हुँ’, हाइड्रोपावरमा कार्यरत उनले अन्नपूर्णसँग भनिन्, ‘एक्लै हिँडेको भए सम्भव थिएन।’ आमाजु, छोरी, भतिज, भतिजी र ज्वाइँसहित यात्रामा निस्केकी उनले थपिन्, ‘मानिसमा यतिविधि धार्मिक भावना छ, एकजुट हुनुपर्छ र एकअर्कालाई सहयोग गर्नुपर्छ भन्ने भावना देखेर म अचम्भित भएकी छु। यसरी नै सबैमा भावना आए देशले कोल्टे फेर्ने थियोजस्तो लाग्यो।’
साहित्यकार किशोर श्रेष्ठले भने २७ घन्टा लगाएर यात्रा पूरा गरे। भने, ‘जिन्दगीमा गजबकै ‘फिलिङ’ भयो। गोडा दुख्दादुख्दै र शरीर थाक्दाथाक्दै पनि खै कुन ‘रोमान्स’ ले हो यात्रा सहजै पूरा भयो।’ ललितपुर अफलडोलका ५७ वर्षीय उनले यो यात्रामा धेरै ठाउँ नयाँ लागेको बताए। उनले थपे, ‘कति लामो यात्रा गर्न सकिँदो रहेछ भन्ने थाहा भयो, यात्रामा बौद्ध पुगेपछि केही घन्टा आराम गर्न पाइयो। त्यहाँ थकित महिला पुरुष भुइँभरि असरल्ल लडेका दृश्य साँच्चै रोचक र अद्भुत थियो।’ उनले नौ थरीका गेडागुडी चढाउँदै हिँडेको बताए। उनका अनुसार, नौ ग्रहका रूपमा धान (सूर्य), तिल (चन्द्र), तोरी (मंगल), रायो (बुध), जौ (वृहस्पति), सानो केराउ (शुक्र), मासको गेडा (शनी), कालो भटमास (राहू) र गहत (केतू) का रूपमा चढाए कामना पूरा हुन्छ।
पाँचवटा अति दुर्लभ योग परेको शुक्रबार ललितपुरको नागबहालबाट सुरु भएको यात्रा शनिबार मध्याह्न ललितपुरकै महालक्ष्मीस्थानमा पुगेर टुंगिएको थियो। यात्राका लागि पाँचवटा अति दुर्लभ योगको समागमन एकै दिन हुनुपर्ने संस्कृतिविद्को भनाइ छ। जसअनुसार, सौरमासको संक्रान्ति, चन्द्रमासको पूर्णिमा, रेवती नक्षत्र, हर्षण योग र आदित्यवारको संयोग पर्नुपर्छ। यात्रामा सहभागीले ललितपुर र काठमाडौंका एक सय ३१ देवालय, बौद्ध बिहार, शिवालय, पीठ र मठमन्दिर पुग्‍ने र भेटी तथा खाद्यवस्तु चढाएर पूजा गर्ने चलन छ।