संस्कृतिभित्रका कुरीतिहरू

गोपीकृष्ण ढुंगाना
राजधानी काठमाडौंमै महिलालाई १४ वर्षसम्म नजरबन्द गरियो भन्दा पत्यार नलाग्न सक्छ। २० र १२ वर्षका दुई छोरा र १५ वर्षकी एक छोरीकी आमालाई स्वयम्भूमा १४ वर्षदेखि घरमै नजरबन्द गरिएको घटना हालै सार्वजनिक भएको छ। ४० वर्षीया प्रमिला शाक्य पटकपटक बोक्सीको आरोपमा घरेलु हिंसाको सिकार भइरहिन्। जब उनले आफूलाई मार्ने भन्ने बुझिन् तब उनी भागिन् र दुई महिनाअघि माइतीको शरणमा पुगेर सबै तथ्य सार्वजनिक गरिन्।
केही दिनअघि राजधानीमा कुरीतिजन्य हिंसा अन्त्य : राष्ट्रिय सञ्जालले आयोजना गरेको राष्ट्रिय भेलामा प्रमिलाले भनिन्, ‘२०४९ सालमा विवाह भएपछि विश्वरत्न शाक्यसँग करिब सात वर्ष राम्रै बित्यो। घरेलु हिंसा सुरु भएपछि माइती पक्षबाट अलग गराइयो। चिम्टाले डाम्ने, सिस्नुले पोल्ने, मकलमा आगो बाली खुर्सानीको धुवाँ सुँघाउने, बोक्सीको आरोपमा निर्घात कुटपिट गर्ने कार्य हुन थाले। दिनभरि कौसीमा थुन्थे र राति मात्र कोठामा जान दिन्थे। एक दिन डन्डीले पिट्दा भएको घाउ पखाल्न जाँदा अब लठीमा किला ठोकी टाउकैटाउकोमा हान्नुपर्छ भनेको सुनें। अबचाहिँ मार्छन् भन्ने लाग्यो र अनेक उपाय निकालेर त्यहाँबाट भागी माइती पुगें। भाउजू अमिता प्रधानसामु सबै कुरा बताएँ।’ प्रमिलाले कार्यक्रममा यी पीडा पोख्दा सहभागी स्तब्ध भएका थिए।
मानववादी समाज (सोच) नेपालले दुई वर्ष लगाएर समाजमा व्याप्त प्रथाबारे अध्ययन गरेको थियो। सोचका कार्यकारी निर्देशक उत्तम निरौलाका अनुसार संस्कृतिभित्र धेरै कुरीति छन्। संस्कार र संस्कृतिका नाममा मानवअधिकार उल्लंघन गर्ने काम भइरहेको छ।
बनेरी, बोलकबोल (चेली पठाउने), बादीबदेनी, बालीघरे, बहुपति, बहुविवाह, बनेरी, विधवा, बोक्सी, भाउजू बेहोर्ने, मनजनी, मागी विवाह, रित खाने, राँगा काट्ने, महाजनी, लोकन्ती, लिंग विभेल, सौता, साई सुकुम्बासी, सुधाइ, सिनो फाल्ने, पतिपत्नी साटासाट गर्ने, हलिया, होक्तवा, काट्टो खाने, वैक ल्या, दामिनी आदि प्रथा छन्।
यसैगरी पुङ, पारपाचुके (तलाक), नवदुर्गा नाच, धामीझाँक्री, देउकी, दाइजो, तिलक, डोन, टोपेनी, टेवी, झुमा, जुठो खाने (छोडेको खाने), जिब्रो छेड्ने, जारी, जल खाने, छोरीलाई गुफा राख्ने, छुवाछुत, छुई, छिटो हाल्ने, छाउपडी, ट्याटु, बिहे गरेपछि बेहुलीकी बहिनीलाई पनि बेहुलाका घर पठाउने, घुम्टो एवं पर्दा, खडेकिने, केटी छोप्ने, कुमारी, कमैया, कन्यादान, कमलरी, अनमेल विवाह र अर्घु प्रथा गरी ६३ किसिमका कुरीति कायमै छन्। यी प्रथाका नाममा वर्षेनी हजारौं मानिस पीडित भइरहेका छन्। संस्कृतिसँग जोडिएका यी प्रथा मानवअधिकारवादीको दृष्टिले कुरीति हुन्।
खासगरी तराईका जिल्लामा बोक्सी, दाइजो, छुवाछूत, देउकी, छाउपडी, बहुविवाह, बालविवाह, वैक ल्याका कारण दलित, गरिब र महिलालाई बर्बरतापूर्वक यातना दिने र हत्यासमेत गर्ने कामसमेत भइरहेका छन्। सोचले गरेको पछिल्लो अध्ययनअनुसार हरेक ३८ दिनमा कुरीतिका नाममा एकजनाको हत्या हुने गरेको छ। शारीरिक र मानसिक यातना भने धेरै हुने गरेको छ।
यस्ता कुरीतिलाई मध्यनजर गर्दै सोचले २२ जिल्लामा ‘कुरीतिजन्य हिंसा अन्त्य : राष्ट्रिय सञ्जाल’ निर्माण गरेको छ। पाँच वर्षको अवधिमा तराईमा ६३ किसिमका कुरीतिअन्तर्गत एक हजार तीन सय घटना भएछन्। कुमारी प्रथामा अँध्यारो कोठामा एक सय आठ राँगा काटिन्छ, त्यो आलो रगतसहितको दृश्य देख्दा जुन बालिका डराउँदिनन्, उसलाई कुमारी बनाइन्छ।’
सूचना प्रविधिले विश्वलाई ‘ग्लोबल भिलेज’ बनाएको छ। तर हाम्रो समाज बोक्सी, छुवाछूत, कमैया, छाउपडी, छुई जस्ता कुरीतिबाट बाहिर निस्कन सकेको छैन। यस्ता ६३ वटा प्रथाबाट पहाडी र अधिकांश तराईका महिला सबैभन्दा बढी पीडित हुन पुगेका छन्। चाडपर्व र जात्राका नाममा समाजमा कुरीति कायमै छ, जसलाई नियन्त्रण गर्न सरकारले कानुन बनाएर कार्यान्वयनमा जोड दिनु जरुरी छ।