Tuesday, December 31, 2013

स्थानीय चुनाउ गराउन ऐन संशोधन प्रस्ताव


काठमाडौं : संघीय मामिला तथा स्थानीय विकास मन्त्रालयले स्थानीय निर्वाचन प्रयोजनका लागि स्थानीय स्वायत्त शासन ऐनका २४ वटा बुँदामा संशोधन प्रस्ताव तयार पारेको छ।
मन्त्रालयका प्रवक्ता दिनेश थपलियाले तत्काल संशोधन गर्न आवश्यक भएकाले संशोधन प्रस्ताव तयार पारिएको जानकारी दिए।
कानुन मन्त्रालयका प्रतिनिधि, गाउँ विकास समिति महासंघ, नेपाल नगरपालिका संघ, जिल्ला विकास समिति महासंघका प्रतिनिधि र विज्ञहरूको कार्यदलले ऐन संशोधन प्रस्ताव तयार पारेको हो।
थपलियाले भने, ‘अब स्थानीय स्वायत्त शासन ऐन २०५५ संशोधन गर्न बनेको प्रस्ताव मन्त्रिपरिषद्मा पठाउँछौं।’ उनका अनुसार ऐनको प्रस्तावना, स्थानीय निकाय, गाउँ विकास समिति र नगरपालिकाका वडा समिति गठन, गाउँ, नगरपालिका र जिल्ला परिषद् गठन, तिनका काम, कर्तव्य, अधिकार र लेखापरीक्षण, सिमाना हेरफेर, सुपरीवेक्षण, अनुगमनलगायत दफा संशोधनका लागि प्रस्ताव गरिएको छ।
संशोधित दफामा नेपाल सरकारले निर्देशन दिनसक्ने, विशेष कार्यक्रम लागू गर्नसक्ने, अनुदान दिने, अधिकार सुम्पनसक्ने, कर्मचारी दरबन्दी सिर्जना गर्नसक्ने प्रस्ताव छ। अन्तरिम संविधान २०६३ मा पनि स्थानीय निकायको अन्तरिम निर्वाचन गर्ने उल्लेख भएको, सर्वोच्च अदालतले यथाशीघ्र निर्वाचन गराउन निर्देशनात्मक आदेश दिएको, चालू आर्थिक वर्षको बजेट तथा कार्यक्रममा पनि यो निर्वाचन उल्लेख भएको र प्रमुख चार दलबीच स्थानीय निर्वाचन गर्ने सम्बन्धमा ११ बुँदे सहमतिसमेत भएको हुँदा ऐन संशोधन प्रस्ताव गरिएको मन्त्रालयले जनाएको छ।
थपलियाले भने, ‘ऐनलाई संविधानको धारा १३९ सँग संगतिपूर्ण बनाउन महिला, दलित, जनजाति आदिलाई समावेशी बनाउन र राज्यका निर्देशक सिद्धान्त तथा नीतिहरूको व्यवस्थाअनुरूप ऐन संशोधन गर्नुपरेको हो।’
२०५४ सालयता स्थानीय निकायमा निर्वाचन हुनसकेको छैन। निर्वाचन नहुँदा विकास योजना प्रभावकारी बन्नसकेको छैन भने भ्रष्टाचार पनि बढेको छ।
मन्त्रालयले सचिवस्तरीय निर्णय गरी सहसचिव थपलियाको नेतृत्वमा ऐन संशोधन कार्यदल गठन गरेको थियो। कार्यदलले गाविस र नगरपालिकाको वडा समितिमा एकजना महिला सदस्य हुने व्यवस्था परिवर्तन गरी दुईजना महिला प्रस्ताव गरेको छ। गाविस, नगरपालिका र जिविसलाई ‘स्थानीय निकाय’ को सट्टा ‘स्थानीय स्वायत्त शासनसम्बन्धी निकाय’ का रूपमा सम्बोधन गर्ने प्रस्ताव गरिएको छ। ऐनको दफा २४४ मा ‘क’ ‘संयुक्त समिति’ थप गरिएको छ। त्यसमा आआफ्नो क्षेत्रअन्तर्गत सञ्चालन हुने कार्यक्रमलाई दोहोरो पर्न नदिई प्रभावकारी रूपमा सञ्चालन र व्यवस्थापन गर्न आपसी सहमतिमा अन्तरस्थानीय स्वायत्त शासनसम्बन्धी निकाय संयुक्त समिति गठन गर्नसक्ने उल्लेख छ।
थपलियाले भने, ‘प्रतिनिधिसभा सदस्य र राष्ट्रिय सभा सदस्यको सट्टा ‘संविधानसभा सदस्य वा व्यवस्थापिका संसद्को सदस्य’ भनिनेछ।’ नगर वा त्यसको वडाको सिमाना हेरफेर सम्बन्धमा उनले भने, ‘ऐनको दफा ७४ को उपदफा (१) को प्रतिबन्धात्मक वाक्यांश झिकिएको छ।
निर्वाचन हुने सालभन्दा एक वर्षअघि न सिमाना हेरफेर गर्न सम्भव नहुने र ऐनबमोजिम नयाँ नगरपालिका घोषणा गर्न असजिलो हुने भएकाले उक्त वाक्यांश झिकिएको हो।’ संशोधित ऐनमा गाविस उपाध्यक्ष र नगरपालिकाका उपप्रमुखले आफ्नो क्षेत्रभित्र सामुदायिक संस्था, गैरसरकारी संस्था, नागरिक समाज र निजी क्षेत्रबाट सञ्चालित कार्यक्रमको सहजीकरण र तोकिएबमोजिम सुपरीवेक्षण तथा अनुगमन समितिको अध्यक्ष भई काम गर्ने गरी दुईवटा काम थप गरिएको छ।
गाविस राष्ट्रिय महासंघका कार्यकारीनिर्देशक पर्शुराम उपाध्यायले निर्वाचन नहुँदा विकास निर्माणका काम प्रभावित भएको, जनताले प्रतिनिधि छान्न पाउने अधिकार प्रयोग गर्न नपाएको र त्यसले लोकतान्त्रिक शासनपद्धतिमा नकारात्मक असर परेको अवस्थामा ऐन संशोधनको तयारी हुनु स्वागतयोग्य भएको बताए। उनले भने, ‘अब तत्काल निर्वाचन गरेर सबै समस्याको निकास दिनुपर्छ।’
मिति : २०७० पुस १६, मंगलबार

Saturday, December 21, 2013

समस्यामा संस्मरण

समस्यामा संस्मरण
गोपीकृष्ण ढुंगाना
'बाँच्नु अल्पकालीन समाधान हो, मर्नु दीर्घकालीन', साहित्यकार जगदीश घिमिरेले २०६३ वैशाखमा अमेरिका पुग्दा माइलोमा क्यान्सर भएको थाहा पाएपछि उनले संस्मरणात्मक कृति 'अन्तर्मनको यात्रा' मा लेखेका थिए, 'बिरामी भयो, बाँच्नका लागि अनेक गर्नुपर्छ। यता घोच्यो, उता पुर्‍यो। यता काट्यो उता जोड्यो। यता डाम्यो उता बिसेक पार्‍यो ...। यो रोग लागेपछि म ती सबै अग्निपरीक्षाबाट गुज्रिसकेको छु।'
लेख्नका लागि लेख्नेहरूको पनि जमात रहेको नेपाली साहित्यमा आफूलाई संस्मरणकार भनाउन खोज्नेहरू पनि अल्मलिएका छन्। उनीहरू आत्मकथा, नियात्रा, यात्रा संस्मरण वा संस्मरण आदिलाई गोलमटोल बनाएर प्रस्तुत गरिरहेका छन्। पछिल्ला दिनमा फरक छाप र सम्भावनाको उज्यालो आकाश बोकेर अघि बढिरहेको संस्मरणलाई दिशा दिनेहरू पनि लेखक स्पष्ट हुनुपर्ने धारणा राख्छन्।
'संस्मरण लेख्ने रहरले गुणात्मक भन्दा परिमाणात्मक रूप बढी ग्रहण गरेको अवस्था छ', अखबारी संस्मरण लेखनमा नाम कमाएका वसन्त थापा भन्छन्, 'जसले गर्दा संस्मरणको महत्त्व कम भएको छ, दैनिक र साहित्यिक पत्रपत्रिकामा छ्याप्छ्याप्ती देख्छु जुन भनिएको विधामा समेटिएका हुँदैनन्।' उनी संस्मरण लेख्नेहरूलाई पनि किताब निकाल्ने बेला सोच्न आग्रह गर्छन्।
जीवनका अनेक भोगाइलाई संस्मरण बनाउने थापा अझै पनि किताब निकाल्न हतारिएका छैनन्। भन्छन्, 'सोचमा छु तर अझै पनि मैले जीवनका पानाहरूमा 'रिभिजिट' गर्नुपर्छ।' उनी संस्मरण लेख्दा घटनाले जीवनको निश्चित अवधि पूरा गर्नुपर्ने बताउँछन्। दस रुपैयाँको नोट, छालाको मेरो जुत्ता, पकेट बुक दसैं आदि उनका संस्मरण राम्रा मानिन्छन्। वर्षले ६० नाघेका उनी थप्छन्, 'संस्मरण लेख्नेले साँचो लेख्न सक्नुपर्छ। मैले मोटामोटी बुँदा टिपोट गरेको छु त्यसमा आफ्नो अनुभव र बुझाइ थप्छु। जन्मदेखिको सर्वांग समेटेर यथार्थलाई संस्मरण बनाएपछिमात्र पुस्तक बनाउने सोचमा छु।'
प्राडा. तारानाथ शर्मा, मनुजबाबु मिश्रका यस्ता संस्मरणले नेपाली साहित्यिक मनहरूमा छुट्टै छाप बनाइसकेका छन्। संस्मरणहरू सामान्य ढंगका मात्र छैनन्, सशक्त पनि छन्। तर आफ्ना संस्मरण अरूलाई लेखाएर आफू संस्मरणकार बन्ने लेखकबाट भने घात भइरहेको बुझाइ प्राध्यापक राजेन्द्र सुवेदीको छ। उनी भन्छन्, 'चारपाँचजना उनीहरूले भन्ने अरूले तिनै संस्मरणलाई लेख्नु उचित हो तर विशेष घटना छन् भन्दै अरूलाई लेख्न लगाएर आफू लेखक बन्नु घातक हो।'
प्राचीन कालमा साक्षार नभए पनि मानिस ज्ञानी भएको तर अहिले ठीक उल्टो परिस्थिति देखिएको उनको भनाइ छ। दसवर्षे जनयुद्धमा उब्जिएका जीवनका सन्दर्भ र घटनापछि खासगरी यस्तो परिपाटी सुरु भएको उनी बताउँछन्। उनी संस्मरण नयाँ विधा भएर स्थापित हुन खोजिरहेको बताउँछन्। भन्छन्, 'संस्मरण निबन्ध होइन, पहिले यिनमा निबन्धकृत तत्त्व थियो। अब निबन्धको सिद्धान्तमा संस्मरणलाई व्याख्या गर्न सकिन्नँ। संस्मरणकै नयाँ सिद्धान्तहरू आइसकेका छन्।'
सुवेदीको संस्मरणात्मक कृति पनि एउटै छ, 'मेरो यात्रा मेरो परिवेश।' त्यसो त उनी पनि संस्मरणमा नियात्राको संगम हुने बताउँछन्। २०२० सालदेखि संस्मरण लेखेको बताउने उनी थप्छन्, 'नयाँ विधाका रूपमा आए पनि संस्मरणमा मिश्रण भएको आएको छ। कहीँ जीवनी त कही आत्मकथा मिसिएको अवस्था छ।'
नियात्रा र आत्मकथा लेख्ने महिला साहित्यकार त थुप्रै छन्। तर संस्मरणमा सीमित हुने महिला छैनन् भने हुन्छ। समालोचक रजनी ढकाल भन्छिन्, 'पूरै संस्मरण भएका न्यून होलान् तर निजात्मक कुरा र आत्मकथासँग जोडेर संस्मरणात्मक निबन्ध लेख्ने भने थुप्रै लेखिका छन्।' उनका अनुसार, दुर्गा घिमिरेको 'जेलको सम्झना', कविता पौडेलको 'काँडेघारीको यात्रा', झमक घिमिरेको 'जीवन काँडा कि फूल', शान्ता चौधरीको 'कम्लहरीदेखि सभासद्सम्म', इन्दिरा प्रसाईंको 'मेरी सासू', सुलोचना मानन्धर धितालको 'तेजोसी', सरिता श्रेष्ठको 'छुटेको साथ' आदिलाई संस्मरणात्मक कृतिका रूपमा लिन सकिन्छ।
तर यी कृति पूर्ण संस्मरणात्मक नभएको उनी स्वीकार गर्छिन्। 'हत्केलामा असार उमारेर' नामको आफ्नै कृतिलाई पनि उनले पूर्ण संस्मरणात्मक कृति नभएको बताउँछिन्। गीता त्रिपाठीको 'म एक्लो र उदास उस्तै' लाई पनि संस्मरणात्मक कृति भन्न नसकिने उनको भनाइ छ। उसो त प्राध्यापक सुवेदीको भनाइलाई मान्ने हो भने यी सबै संस्मरणात्मक कृति हुन्।
रजनीले भनिन्, 'हुन त यो विधा निबन्धात्मक स्वरूपमा हुन्छ। गद्य र संवादात्मक रूपमा पनि लेख्न सकिन्छ। जे होस्, यस विधाले आफूलाई स्थापित गराउने प्रयास गरिरहेको छ। सम्भावना पनि छ।'
आर्थिक रूपमा सम्पन्न घनश्याम राजकर्णिकारले दाजुहरूका कारण पढाइमा थुप्रै व्यवधानको सामना गर्नुपर्‍यो। तर पनि त्यही क्रममा उनले हिन्दी, नेवारी र नेपाली साहित्यका केही कृति पढ्ने अवसर पाए। तिनै कृतिले उनलाई आफ्नै जीवन घटना जोडेर संस्मरण लेख्न सिकाए। २०२३ सालदेखि संस्मरण लेख्न थालेका घनश्यामले आजसम्म आइपुग्दा संस्मरणमा पकड जमाएका छन्।
'सम्झनाको लहरमा लहरिँदै जाँदा' र 'पवित्र सम्झना आमाको' उनका संस्मरणात्मक कृतिले यही भन्छ। जीवनमूलक यथार्थ परिवेश लेखिने भएकाले पाठक संस्मरणमा रमाएको उनको बुझाइ छ। भन्छन्, 'पाठकले आफ्नै घटना लेखकसँग मिलेको पाउँछ र त्यसकै रसास्वादन गरेर रमाउँछ। सकारात्मक र प्रेरित हुन मद्दत मिल्छ।' तर लेखक भने इमानदार हुनैपर्ने उनको भनाइ छ।
समालोचक डा. लक्ष्मणप्रसाद गौतम संस्मरण लेख्ने लेखक प्रष्ट हुन जरुरी भएको बताउँछन्। भन्छन्, 'संस्मरण निबन्धको उपप्रकार वा भेद हो, अनुभूतिलाई आत्मपरक ढंगले प्रस्तुत गरे नियात्रा हुन्छ, संस्मरणात्मक ढंगले लेखे वा त्यो पाटो प्रबल पारे संस्मरण हुन्छ।' उनी पनि लेखकले कत्ति पनि नढाटी लेख्न सक्ने व्यक्ति मात्र संस्मरणकार हुने बताउँछन्। पाठक पनि संस्मरण पढिरहँदा लेखककै स्थितिमा पुग्न सकेमात्र संस्मरणकार सफल हुने उनको बुझाइ छ।
'निबन्धकै गुण हुन्छ आत्मपरक लेखनमा पनि तर स्मृति बिम्ब नहुन पनि सक्छ', गौतमले थपे, 'तर संस्मरणमा स्मृति विम्ब प्रमुख तत्त्वका रूपमा रहेको हुन्छ।' संस्मरण लेखन कतिले केही वर्षको अन्तरालमा लेखिनुपर्ने तर्क राखेका छन्। तर कतिपयले तत्काल लेखिरहेका छन्।
गौतम भन्छन्, 'यो दुवै अवस्थामा लेख्न सकिन्छ। अन्तरालमा लेखे अनुभूतिमा विचार र थप परिपाठ आउन सक्छ। तर घटना सन्दर्भ बिर्सिएर काल्पनिकता थपिन सक्छ। तत्कालमा यथार्थ पक्ष बढी हुन्छ तर विचार र बुझाइ परिपक्व भएर नआउन सक्छ।'

अब महानगरका कौसीमा तरकारी

अब महानगरका कौसीमा तरकारी
गोपीकृष्ण ढुंगाना
काठमाडौं : काठमाडौं महानगरपालिकाले महानगर स्वच्छ, हराभरा र समृद्ध बनाउन कौसी खेतीको अवधारणा अघि सारेको छ। महानगरका घर वा भवनका कौसीका तरकारी र फलफूल खेती गर्ने नीतिगत व्यवस्था गर्न लागिएको हो।
'सामाजिक सचेतनाका आधारमा स्वेच्छिक रूपमा सञ्चालन गर्नसके महानगर हराभरा बनाउन सकिने भएकाले कौसी खेतीसम्बन्धी नीति निर्माण गरेका हौं', महानगरपालिकाका कार्यकारी अधिकृत लक्ष्मण अर्यालले भने, 'अर्गानिक तरकारी र रोजगारीका लागि पनि कौसी खेती आवश्यक छ। त्यसैले यसलाई व्यवस्थित ढंगले लैजानुपर्छ। मापदण्ड बनाउँदैछौं।' उनले पुस अन्तिम साता बस्ने महानगर परिषद्ले नीति पारित गर्ने बताए।
कौसी खेतीले कार्बनडाइअक्साइडजस्ता मानव स्वास्थ्य प्रतिकूल ग्यास न्यूनीकरणमा सहयोग पुर्‍याउनुका साथै 'ग्लोबल वार्मिङ' र 'क्लाइमेट चेन्ज' बाट हुने असर कम गर्न मद्दत पुग्ने विश्वास महानगरको छ। यसबारे महानगरपालिकाले नगरवासीलाई तालिम दिनुका साथै प्राविधिक र आर्थिक सहयोग गर्नेछ।
वातावरणविद् सूर्यमान शाक्यले कौसी खेती दीर्घकालीन प्रक्रियाका रूपमा विकास गर्नुपर्ने बताए। उनले भने, 'यसलाई पटके होइन, सदाबहार खेती बनाउनुपर्छ। कौसी खेतीको नेतृत्व महानगरपालिकाले गर्नुपर्छ।' नीतिका मस्यौदाकार शाक्यले कौसीमा खेती गर्नसके फोहोरमैला घरमै व्यवस्थापन हुने बताए। उनले भने, 'यसले सार्वजनिक निजी साझेदारी गर्नुका साथै निजी क्षेत्रको सहभागिता प्रवर्द्धन गर्नेछ।
कौसी खेतीबाट आम्दानी वृद्धि र ताजा अनि पौष्टिक फलफूल र तरकारी पनि खान पाइन्छ।' शाक्यले कौसी खेतीका लागि महानगरपालिकाले छुट्टै शाखा खोलेर जनशक्ति र बजेटसहित अघि बढ्नुपर्ने बताए। उनले भने, 'सुरुका केही वर्ष महानगरपालिकाले स्थानीय, राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय स्रोत खोजेर नगरवासीलाई यस कार्यमा उत्साहित बनाउनुपर्छ।'
महानगरपालिका वातावरण विभाग प्रमुख रवीनमान श्रेष्ठले कौसी खेतीबाट प्रत्येक घरपरिवारले स्वस्थ तरकारी र फलफूलको ८० प्रतिशत आपूर्ति गर्ने दाबी गरे। उनले भने, 'उत्पादन आदानप्रदानबाट सामाजिक सद्भावसमेत बढ्नेछ।' महानगरपालिकाको सहयोगमा यसअघि एक सय ५० घरपरिवारले खेती गरिसकेका छन्।
नीति लागू गरेर चालू आर्थिक वर्षमा कम्तीमा पाँच सय घरमा कौसी खेती गरिने श्रेष्ठले बताए। जनसंख्या वृद्धि र सहरीकरणका कारण खेतीयोग्य जमिन र हरियाली लोप हुन थालेकाले कौसी खेती आवश्यक भएको उनको भनाइ छ।

Wednesday, December 4, 2013

महानगरका सडकमा अब नि:शुल्क पार्किङ


काठमाडौं : काठमाडौं महानगरपालिकाले महानगरभित्रका सार्वजनिकस्थानमा पार्किङ नि:शुल्क गर्ने भएको छ। वार्षिक ५० लाखको हाराहारीमा पार्किङशुल्क उठाउने महानगरपालिकाले पुस १ गतेदेखि पार्किङशुल्क नलिने निर्णय गरेको हो।
पूर्वमा मनोहरा, पश्चिममा चक्रपथ, उत्तरमा बौद्ध र दक्षिणमा बागमती नदीक्षेत्र गरी ५१.६ वर्गकिलोमिटरमा फैलिएको महानगरले नौ क्षेत्रमा विभाजन गरी ७३ स्थानमा सशुल्क पार्किङ गराइरहेको थियो। महानगरपालिकाका कार्यकारीअधिकृत लक्ष्मण घिमिरेले पुस १ गतेदेखि महानगरभित्रका सबै सार्वजनिक स्थानमा पार्किङ नि:शुल्क हुने बताएका हुन्।
‘७३ स्थानमा सशुल्क पार्किङ गर्न गत फागुन ७ गते बोलपत्र आह्वान गरिएकोमा सर्वोच्च अदालत र पुनरावेदन अदालत पाटनमा मुद्दा प:यो। अदालतबाट स्टेअर्डर जारी भएको अवस्था छ’, उनले मंगलबार सञ्चारकर्मीलाई भने, ‘मुद्दा विचाराधीन भएको अवस्थाले हालसम्म पूर्वसञ्चालकहरूबाटै सञ्चालन हुँदै आएको सशुल्क पार्किङ महानगरपालिकाको मंसिर १४ गते बसेको बोर्ड बैठकले नि:शुल्क गर्ने निर्णय गरेको हो।’
उनका अनुसार, सशुल्क पार्किङ गर्ने सम्बन्धमा गत असार मसान्तमा सबैको म्याद समाप्त भएको छ।
स्थानीय स्वायत्त शासन ऐन, २०५५ र नियमावली २०५६ ले गरेको प्रावधानअनुसार महानगरपालिकाले पार्किङ शुल्क लिँदै आएको थियो तर उक्त शुल्क महानगरको कोषमा अत्यन्त न्यून स्थानको मात्र दाखिला हुने गरेको महानगरपालिकाको राजस्व महाशाखाप्रमुख ध्रुव काफ्लेले बताए। उनले भने, ‘तर त्यो भन्दा बढी स्थानमा क्लब, टोलसुधार, मन्दिर संरक्षण समितिलगायतका नाममा पार्किङशुल्क संकलन हुँदै आएको थियो।’
२०५२ सालदेखि महानगरपालिकाले सशुल्क पार्किङ उठाउँदै आएको थियो। काफ्लेका अनुसार, आर्थिक वर्ष २०६७/६८ मा ४६ लाख ६५ हजार, ६८/६९ मा ४९ लाख ७० हजार र ६९/ ७० मा ४६ लाख ४९ हजार रुपैयाँ संकलन भएको छ। रोजगारका लागि दैनिक ६ लाख मानिस महानगर भित्रिने र सानाठूला गरी दुई लाखभन्दा बढी सवारीसाधन गुड्ने महानगरपालिकाको तथ्यांक छ।
महानगरपालिकाले अल्पकालीन मापदण्ड लागू गरी अर्को व्यवस्था नहुन्जेल पार्किङ नि:शुल्क गर्ने घोषणा गरेको हो। ‘सवारीधनीमा आफ्नो सवारीको पार्किङ तोकिएको स्थानमा व्यवस्थापन गर्ने बानी बसाउने उद्देश्यले पनि यस्तो व्यवस्था गरेका हौं’, कार्यकारी अधिकृत घिमिरेले भने, ‘अल्पकालीन नि:शुल्क पार्किङ व्यवस्थापनमा सडक विभाग, यायातात व्यवस्था विभाग, उपत्यका ट्राफिक कार्यालय, व्यावसायिक भवनहरू र खुला क्षेत्र भएका सरकारी तथा निजी कार्यालयका साथै संघसंस्थासँग समन्वय गरेर काम गर्दैछौं।’
नि:शुल्क पार्किङका लागि महानगरपालिकाले आर्थिक व्यवस्थापन विभागप्रमुखको संयोजकत्वमा पाँच सदस्यीय कार्यदल गठन गरेको उनले जानकारी दिए। उनले भने, ‘नि:शुल्क पार्किङका लागि तोकिएका क्षेत्रमा बाहेक पार्किङ गर्न पाइँदैन। यदि त्यसरी जथाभावी पार्किङ गरेको पाइए त्यस्ता सवारीसाधनलाई एक पटकमा एक हजार रुपैयाँ जरिवाना गरिने छ।
सवारीसाधन सुरक्षित होऊन् भन्नका लागि यी स्थानको निरीक्षण गस्ती टोलीले गर्नेछ।’ त्यसरी जरिवाना गर्न खटिएका महानगरीय प्रहरीले असुलेको रकमबाट २० प्रतिशत रकम पाउने व्यवस्था गरिएको उनको भनाइ छ।
राजस्व महाशाखा संकलन कार्यक्रमका प्रमुख महेश काफ्लेले नि:शुल्क पार्किङ रहने स्थानमा सूचना पाटी राखिने बताए। उनले भने, ‘बिहान ६ देखि राति ९ बजेसम्म मात्र सवारी पार्किङ गर्न पाइनेछ। पार्टीमा पार्किङ क्षेत्रको नाम रहनेछ भने त्यहाँ कोरिएको रेखात्मक चिह्नभित्रै सवारीसाधन राख्नुपर्नेछ। अन्यथा एक हजार जरिवाना तिनुपर्छ।’ उनले सार्वजनिक स्थानको तुलनामा सवारीसाधनको चाप अधिक भएकाले पार्किङस्थलको व्यवस्थापन थप चुनौतीपूर्ण भएको बताए।
अल्पकालीन मापदण्डमा उल्लेख छ, ‘जथाभावी पार्किङशुल्क संकलन गरेर यस्ता अनौपचारिक क्षेत्रले राज्य कोषको आम्दानी छली गरी गुण्डागर्दीको संरक्षण गर्न, प्रशासन कमजोर बनाउन, समानान्तर कुशासित संयन्त्रको विकास गर्न र असुरक्षा वृद्धि तथा सुशासनको उपहास गर्न भरपुर सहयोग गरेकाले यो विकल्प खोजिएको हो।’


Saturday, November 2, 2013

अन्तर्मनका यात्रीको अवसान

मनमा महाकवि

आजको विशेष

आर्यघाटमा पनि देवकोटाको मुखमा चुरोट

आजको विशेष http://annapost.com/special/news10468

Monday, October 28, 2013

विश्व नेपाली साहित्य सम्मेलन सम्पन्न

- गोपीकृष्ण ढुंगाना


काठमाडौं (अन्‍नपूर्ण) : नेपाली साहित्यलाई अन्तर्राष्ट्रिय भाषाहरूमा अनुवाद गरेर विश्वभर पुर्‍याउने निष्कर्ष निकाल्दै प्रथम विश्व नेपाली साहित्य सम्मेलन सम्पन्न भएको छ। विश्व नेपाली साहित्य महासंघले शुक्रबार राजधानीमा आयोजना गरेको एकदिने उक्त सम्मेलनले अनुवादलगायतका विभिन्न एघारबुँदे घोषणापत्र जारी गरेको छ।
सम्मेलनमा महासंघका अध्यक्ष विश्वदीप तिगेलाले विश्वभर नेपाली साहित्य विस्तार, विकास, संवद्र्धन, प्रवद्र्धन र हौसलाका लागि आवश्यक सबै काम गर्ने बताए। उनले घोषणापत्र प्रस्तुत गर्दै भने, ‘विश्वभरका मुलुकमा रहेका नेपाली साहित्यकार, साहित्य, साहित्यिक गतिविधि र साहित्यिक संघसंस्थाबारे जानकारी लिने, तिनको अभिलेख राख्‍ने, साहित्यिक समस्या समाधानका लागि पहल गर्नेजस्ता काम गर्नेछौं।’
पत्रमा साहित्यिक व्यक्ति त्व तथा स्रष्टाबीच आपसमा चिनजान, मित्रता, भातृत्व, सहिष्णुता, सद्भाव र सहयोगको अभिवृद्धि गर्दै सम्पर्क सेतुको काम गर्ने, साहित्यिक हक अधिकारका लागि हरपल कार्यरत रहने, नेपाली परिचयलाई विदेशमा सम्मानित र उच्च पहिचानयुक्त बनाउने जस्ता बुँदा समेटिएका छन्।
सम्मेलनमा तीनवटा कार्यपत्र प्रस्तुत गरिएका थिए। प्राडा गोविन्दराज भट्टराईले ‘नेपाली साहित्यको उन्नतिमा अनुवादको आवश्यकता र चुनौती’, प्राज्ञ अमर तुम्याहाङले ‘नेपाली मातृभाषामा लेखिएका नेपाली साहित्य : एक अवलोकन’ र महेश पौड्यालले ‘अंग्रेजीमा नेपाली साहित्य : एक निरीक्षण’ विषयक कार्यपत्र प्रस्तुत गरेका थिए। भट्टराईले बर्सेनि ३० देखि ४० वटा शीर्षकहरूमा अनुवादमा भइरहेको बताए।
एक्काइसौं शताब्दीलाई अनुवादको शताब्दी भनिएको उल्लेख गर्दै उनले भने, ‘तर यी सबै व्यक्ति गत खर्च र प्रयत्‍नले भएका छन्। जेहोस्, अनुवाद साँघु चढेर विभिन्न संस्कृतिमा पुग्ने र फर्किने युग हो।’ तुम्याहाङले मुलुकका सम्पूर्ण भाषासाहित्यको समुचित विकासका लागि छुट्टै भाषासाहित्य प्रतिष्ठान गठन गरिनुपर्नेमा जोड दिए। उनले भने, ‘निरंकुशतामा अधिकांश भाषाको साहित्यिक अवस्थामा दमित रह्यो भने केही भाषा कठ्यांग्रिएर बाँचे, केही भएको छ भने २०४६ सालको प्रजातन्त्रपछि भएको छ।’
‘नेपाली साहित्य, नेपाली पहिचान : समृद्ध साहित्य, हाम्रो अभियान’ भन्ने मूल नाराका साथ सम्पन्न सम्मेलनमा सिक्किम विश्वविद्यालय नेपाली विभाग प्रमुख प्राडा कविता लामा, काशी हिन्दू विश्वविद्यालय वनारसका प्राडा दिवाकर प्रधान, भारतीय साहित्य अकादमी परामर्श समितिका अध्यक्ष प्रेम प्रधान, सिक्किमका साहित्यकार डा. राजेन्द्र भण्डारीलगायतले भारतमा नेपाली भाषा र साहित्यको अवस्थाबारे बोलेका थिए।
विश्वका १४ मुलुकमा १९ शाखा रहेको महासंघले सम्मेलनमा डा. राजेन्द्र भण्डारीलाई ५० हजार नगद र ताम्रपत्रसहितको विश्व नेपाली साहित्य पुरस्कार प्रदान गरेको थियो। यसैगरी, २५ हजार र ताम्रपत्रसहितको विश्व नेपाली साहित्य युवा पुरस्कार विमला तुम्खेवा, १० हजार नगदको भाषाभाषी साहित्य पुरस्कार श्यामसुन्दर शशीलाई प्रदान गरेको थियो।

देशजस्तै कविताको अनुहार

- गोपीकृष्ण ढुंगाना

काठमाडौं : सभ्यताको विकाससँगै कविताको पनि विकास भएको पाइन्छ। सुवानन्ददेखि सुरु भएको नेपाली कविताको लेखन परम्परा पछिल्लो पुस्ताकी सरस्वती प्रतीक्षासम्म आइपुग्दा लगभग उस्तै देखिन्छ। उही सामाजिक परिवेश र उस्तै भोगाइ अहिले पनि कवितामा पोखिँदै आएको छ। बुकवर्मले राजधानीमा आयोजना गरेको ‘एनसेल नेपाल लिटेरेचर फेस्टिभल’ को तेस्रो दिन ‘वर्तमान कविताको अनुहार’ मा वरिष्ठकवि तुलसी दिवस र पछिल्लो पुस्ताकी प्रतीक्षाको बीच उभिएका विक्रम सुब्बाको स्वीकारोक्ति थियो, यो।
‘वर्तमान समयमा कविताको सान्दर्भिकता कति छ?’ प्रस्तोता हेमन यात्रीले प्रश्न गरे। जसमा प्रतीक्षाको उत्तर थियो, कविता कविताकै लागि लेखिन्छ। कुनै बेला जन्मने र त्यसपछि मर्ने काम हुँदैन। थपिन्, ‘हिजोका कविता मारेर आज कविता जन्माइने होइन।’
यसै अवसरमा विक्रम सुब्बाले भने, कविता पढिसक्दा पाठकले मज्जाले ‘यो चाहिँ कविता हो’ भनेर प्रशंसा गर्नुपर्छ। ‘गणतन्त्र आएपछि छोटे राजाहरूविरुद्ध, समाजका विद्यमान अमिल्दा विषय, नारीका कथाव्यथा र मुक्ति का कुरा, सीमान्तकृत र सांस्कृतिक विविधताका कुरा राम्रोसँग मुखरित भएका छन्’, वर्तमान कविताको अनुहार प्रतिविम्बित गर्दै उनले थपे। दिवसले कवितालाई हेर्ने दृष्टिकोणमै परिवर्तन आएको बताए। कविता जुठो र बासी हुनु हुँदैन, उनको तर्क थियो। भने, ‘कविले समय र स्थानसँग कवितालाई जोड्नुपर्छ। जहाँ संस्कृति समेटिन्छ। कविको शक्ति र सामथ्र्यले कविता ताजा र चोखो हुन्छ।’
करिब आधा शताब्दीको कवितायात्रामा भेटिएका कविताका अनुहारको सन्दर्भमा दिवसले भने, ‘अरूजस्तै कविता पनि परिवर्तन छ, किनकि प्रत्येक कविसँगै विचारमा बहुलता आएको छ। कविता वर्तमानसँगभन्दा भावनासँग जोडिएको हुन्छ।’ यात्रीले नयाँ पुस्तालाई कविता लेखनमा परेको जोखिमलाई कोट्याए। प्रतीक्षाले विम्बात्मक ढंगले उत्तर दिइन्, ‘राष्ट्रकवि माधव घिमिरे उसबेलादेखि अहिलेसम्म अर्थात् ९५ वर्षको उमेरसम्म महाकाव्य लेखिरहनुभएको छ।’ समयसीमा एकआपसमा फेरिने र ‘ओभरल्यापिङ’ भएको उनको भनाइ थियो।
उनले पश्चिमाभन्दा पूर्वी नेपालका कवि, भारतमा झुल्किएका नेपाली युवा पुस्ता र डायस्पोराका साहित्यकारजस्ता थुप्रै अनुहार वर्तमानमा उदीयमान बनेर आएको बताइन्। उनले भनिन्, ‘समग्र मूल्यांकन गर्ने हो भने देशजस्तै संक्रमणकालीन अवस्थामा छन् वर्तमान कवि र कविता।’
सुब्बाले अघिल्लो पुस्ताले राम्रा कविता दिएकाले वर्तमान पुस्तालाई चुनौती रहेको बताए। यात्रीको ५० वर्षको अवधिमा कवितामा देखिएका उतारचढाव बारेको प्रश्नमा दिवसले प्रत्येक राजनीतिक परिवर्तनसँगै २००७, २०१७, २०३६, २०४६ र २०६३ हुँदै आजसम्म कवि र कविता परिवर्तनमा रहेको बताए। ‘कवि र कविता राष्ट्रजस्तै निर्माण र विनिर्माण भइरहेका छन्’, दिवसले थपे, ‘मानक बनेर कुनै कवि र कविता बसिरहनु हुँदैन, नयाँ मानक बनाउने कविता लेखिनुपर्छ तर निर्देशित रूपमा होइन।’ सुब्बाले राजनीतिक परिवर्तनका लागि कविताले प्रेरक भूमिका खेल्ने बताए।
लेखनमा पुस्ताबीच देखिएको परिवर्तनबारे प्रतीक्षाले भनिन्, ‘पहिलेका कविले कविताको निधारभन्दा बढी शृंगार, बौद्धिकता र प्रयोग गरे, जसले पाठक गुमाए। तर वर्तमान पुस्ताले त्यसलाई सीमाभित्र समेट्दै छ।’ युवाका केही कविता पाठकले उखान टुक्का जसरी नै प्रयोग गरेको उनको भनाइ थियो।
कविताको लोकप्रियता र अलोकप्रियताका बारेमा प्रतीक्षाले शाश्वतता र समकालीनता गरी दुईवटा तत्त्वमा लेखिने बताइन्। ‘जहाँ शब्दहरू जीवन्त छन्’ भन्ने नाराका साथ सञ्चालन भइरहेको फेस्टिभलमा दिवसले कविताको अनुहारलाई यसरी प्रस्ट पारे, ‘अरूलाई भन्न नसक्दा आफैंसँग गरिने संवाद कविता हो, त्यसैले कवि लेखनमा जहिले पनि इमानदार हुनुपर्छ। यो नै सबैभन्दा ठूलो आविष्कार पनि हो।’

Saturday, October 26, 2013

साहित्यमा ग्ल्यामर

- गोपीकृष्ण ढुंगाना

काठमाडौं : ‘मानिसमा स्वाभाविक रूपमा यौनप्रति चासो छ, खुलेर छलफल गर्ने समाज नभएकाले मानिस लुकेर यसबारेको साहित्य पढ्छ’, साहित्यकार शारदा शर्माले ‘साहित्यमा ग्लामर’ को सन्दर्भमा भनिन्। नेपाल लिटेरेचर फेस्टिभलको पहिलो दिन शुक्रबार राजधानीमा उनले थपिन्, ‘लेख्‍ने जीवनबारे नै हो, जीवनसँग माया, घृणा, अपराध र यौन सबै जोडिएकै हुन्छन् त्यसैले यो प्रतिविम्बित भएको हो।’
लेखक शारदा शर्मा, नारायण वाग्ले र सुविन भट्टराई ।
लेखक शारदा शर्मा, नारायण वाग्ले र सुविन भट्टराई ।
बुकवर्म फाउन्डेसनले आयोजना गरेको चारदिने साहित्य सम्मेलनको पहिलो दिन भएको ‘साहित्यमा ग्लामर : कति फाइदा, कति हानि’ विषयक प्रस्तुतिमा शर्मा, नारायण वाग्ले र सुविन भट्टराई सहभागी थिए। वाग्लेले भने, ‘साहित्यमा ग्लामर पुस्तकलाई बजारमा पुर्‍याउने प्रक्रियाको अंश हो। विषयवस्तु नराम्रो र प्रचारप्रसार बढी भयो भने त पाठक सर्वोच्च अदालतमा बसेकै छन्।’ भट्टराईले साहित्यमा ग्लामर राख्ने वा नराख्ने र त्यसबाट पाठकलाई प्रभाव पर्ने विषयमा लेखक स्वयं जिम्मेवार हुनुपर्ने बताए। उनले भने, ‘साहित्यमा ग्लामर फाइदाकै विषय हो, किनकि पाठक स्वत: यसमा आकर्षित भएका छन्। समूहमा जाने विषय भएकाले आकर्षण भएन भने त्यो पढिन्नँ।’
प्रस्तोता वसन्त बस्नेतले प्रश्न गरे, ‘साहित्यमा ग्लामरको अग्रगामी छलाङ कसरी सम्भव भो?’ वाग्लेले पहिलेजस्तो अहिले समालोचकले राम्रो भनिदिनु नपर्ने र पैसा तिरेर विज्ञापनसमेत गर्नु नपर्ने भएकाले ग्लामर साहित्य अघि बढेको बताए। उनले थपे, ‘किनकि अहिले फेसबुक, ट्विटरजस्ता सामाजिक माध्यम छन्, विगतमा थिएन।’ शर्माले एक दशकयता साहित्यमात्र नभई हरेक विधा स्वतन्त्रतापूर्वक विकसित भएको बताइन्। भनिन्, ‘लेख्नेलाई पनि त्यो लेखे पढिन्छ भन्ने आत्मविश्वास बढेको छ।’
भट्टराईले पनि ग्लामर प्रस्तुत गरिएको साहित्य लेखेर बाँच्ने दिन लेखकका सुरु भएको बताए। बस्नेतले थपे, ‘के तत्त्व छ त्यस्तो, जसले साहित्यलाई ग्लामर बनाउँछ?’ शर्माले साहित्य जीवनसँग र साहित्य ग्लामरसँग घनिष्ट रहेको बताइन्। थपिन्, ‘मलाई कि पढेर आनन्द आउँछ कि लेखेर, किनकि साहित्य आफैंमा ग्लामर हो।’ वाग्लेले पनि साहित्यमा कलाको विविध आयाम हुने भएकाले साहित्य आफैंमा ग्लामर भएको तर्क गरे।
बस्नेतले ग्लामर साहित्य बिकाउने तरिका हो भनी सोधेको प्रश्नमा वाग्लेले भने, ‘साहित्यमा ग्लामर त नेपालमा मात्र होइन, न्युयोर्क, पेरिस, भारत सबैतिर छ। यो प्रगतिशील र गैरप्रगतिशील सबै खालका लेखकलाई चाहिन्छ।’ ‘पहिले देवकोटा, सम सबैले साहित्य लेख्थे त्यो अहिले पनि रसले पढिन्छ, लेख्नलाई सबैले लेख्छन् तर किन सबैको चर्चा हुन्न?’, बस्नेतको यो सवालको वाग्लेले जवाफ दिए, ‘समयले भिन्दै बहाव ल्याएको छ, विभिन्न कुराको संयोगले लेखक जन्मन्छ। उतिबेलाका साहित्य अझै पनि पढिन्छन्, त्यो ग्लामरले नै हो। जुन लेखकले समय, परिवेश र पाठकलाई चिन्न सक्दछ उसकै लेखनी रुचाइन्छ।’
शर्माले भने लेखकको गुणस्तर, उसको व्यक्ति त्व र रचनाको व्यक्ति त्वलाई बजारीकरण गर्ने प्रवृत्ति गरी तीन किसिमले चर्चा हुने बताइन्। उनले थपिन्, ‘ग्लामरलाई अतिरिक्त उत्तेजना फैलाउने ढंगले लिइन्छ तर म मनोरञ्जनसँगै विषयको कलात्मक प्रस्तुतिलाई ग्लामर ठान्छु।’ भट्टराईले भने, ‘गुदी खराब तर बोक्रोमात्र झिल्के छ भने त्यो कसरी बिक्छ? ग्लामरलाई यौन बुझ्ने हो भने यसले त सुनमा सुगन्ध थपिदिन्छ।’

Monday, October 21, 2013

बीस वर्ष बित्दा पनि पूरा भएन भक्तपुर चक्रपथ

गोपीकृष्ण ढुंगाना


भक्तपुर : जिल्ला विकास समितिले प्राथमिकतामा राखेर पनि बजेट छुट्ट्याउन नसक्दा भक्तपुर जिल्लाको चक्रपथ दुई दशक बित्दासम्म पूर्ण हुन सकेको छैन। भक्तपुरका ८० प्रतिशत किसानलाई उत्पादन बजार पुर्‍याउन सहज हुने, पर्यटन प्रवर्द्धन हुने र समग्र जिल्लाको विकास गर्न समितिले चक्रपथलाई प्राथमिकतामा पारेको हो। जिल्लाको कुल क्षेत्रफलको ८०.३९ प्रतिशत कृषि क्षेत्रले ओगटेको छ। चक्रपथले जिल्लाका १६ वटै गाउँ विकास समिति र एक नगरपालिकालाई जोड्नेछ।
‘जिविसले प्राथमिकतामा पारे पनि ससाना टुक्रे योजनालाई महत्त्व दिएकाले चक्रपथ अलपत्र परेको हो’, २०४२ सालमा चक्रपथको अवधारणा ल्याएको जानकारी दिँदै झौखेलवासी भागवतराम गेलालले भने, ‘केही पूर्वजनप्रतिधि र राजनीतिक दलका नेताले बजेटलाई टुक्रे योजनामा पार्न दबाब दिएपछि चक्रपथ विस्तार प्राथमिकतामा पर्न नसकेको हो।’ उनले निर्वाचित जनप्रतिनिधिको अभावका कारण पनि चक्रपथ अलपत्र परिरहेको बताए। जिविसले २०५२ सालमा चक्रपथको प्रारूप तयार पारेको थियो। जिविस बैठकले २०५७ सालमा चक्रपथको सीमांकनलाई अन्तिम रूप दिएको थियो।
जिल्ला प्राविधिक कार्यालयका ओभरसियर विनोद खनालका अनुसार जिल्लाको कुल तीन सय ९९ किलोमिटर सडकमध्ये ८१ किलोमिटर कालोपत्रे र तीन सय १७ किलोमिटर ग्राभेल र धुले छ। उनले भने, ‘चक्रपथको कुल लम्बाइ ५३.५ किलोमिटरमध्ये हालसम्म १० किलोमिटरमात्र पिच भएको छ। बाँकी ग्राभेल र धुले छ।’
प्रमुख जिल्ला इन्जिनियर गणेशलाल कोजूले पुलपुलेसा, हेभिटेटिङवाल र मुआब्जाबाहेक चक्रपथलाई अन्तिम रूप दिन कम्तीमा ५० करोड रुपैयाँ लाग्ने बताए। चक्रपथ आठ मिटर चौडा बनाउने निर्णय जिविसले गरे पनि कतै चार मिटर छ त कतै ट्र्याक पूरै खोलिनसकेको अवस्था छ। उनले भने, ‘कतै कल्भर्ट बनाउन र ह्युम पाइप हाल्न बाँकी छ भने कतै डोजर लगाउनै बाँकी छ।’
सरस्वतीखेलदेखि दुवाकोटसम्म करिब सय मिटर सडक खोले पनि आवागमन पूर्ण रूपमा सञ्चालन हुनसकेको छैन। उनले चक्रपथका लागि जिविसले बजेट न्यून छुट्ट्याएकै कारण दसकौं लागेको स्वीकारे। जिविसले २०५८/५९ मा ७५ लाख, २०५९/६० मा १८ लाख, २०६०/६१ मा २५ लाख, २०६१/६२ मा २५ लाख, २०६२/६३ मा ५० लाख, २०६३/६४ मा ३५ लाख, २०६४/६५ मा ३० लाख र २०६५/६६ मा ४० लाख रुपैयाँ विनियोजन गरेको थियो। कोजूले भने, ‘चारो छरेजस्तो रकमले बर्सेनि मर्मत गर्न पनि पुगेको छैन।’
स्थानीय विकास अधिकारी राजेन्द्रकुमार केसीले चक्रपथलाई प्राथमिकतामा राखे पनि आन्तरिक बजेट खर्च गर्नुपर्ने भएकाले उपलब्धिमूलक परिणाम दिन नसकेको स्वीकार गरे। उनले १० वर्षमा करिब तीन करोडमात्र छुट्ट्याइएकाले काम हुन नसकेको बताए। उनले भने, ‘दलका नेता र जनप्रतिनिधिले दबाब दिएको भन्दा पनि उपभोक्ता समितिबाट काम गर्दा विविध कारणले सहज र ठोस काम हुने भएकाले दिइएको हो।’
उनले सहरी विकास तथा भवन निर्माण विभागबाट प्राविधिक अध्ययनका लागि टोली खटाउन पहल भएको जानकारी दिए। उनले अन्‍नपूर्णसँग भने, ‘विस्तृत परियोजना प्रतिवेदन तयारीको आधा काम भएको छ। यसले दातृ निकायबाट योजनाका लागि सहयोग पुग्नेछ।’
दातृ निकायको अनुदान र ऋणमा सञ्चालित ग्रामीण पुनर्निर्माण तथा पुनस्र्थापना सडकमार्फत चक्रपथमा लगानीका लागि पहल भएको उनको भनाइ छ। उनले थपे, ‘जिविस परिषद्को बैठकले सरकारको केन्द्रीय अनुदानको योजनामा पार्न सिफारिस गरेर पठाएको छ।’ आन्तरिक स्रोतमा भर पर्दा अझै ५० वर्षमा पनि चक्रपथ पिच गर्न नसकिने भएकाले स्रोतको व्यापक खोजी भइरहेको उनको भनाइ छ।

‘सुनौला हजार दिन’ सुरु

गोपीकृष्ण ढुंगाना


काठमाडौं : सरकारले ‘सुनौला हजार दिन’ सुरु गरेको छ। विश्व बैंकको ऋण र अनुदान सहयोगमा संघीय मामिला तथा स्थानीय विकास मन्त्रालयले मुलुकमा पहिलोपटक महिला गर्भवती भएको मितिदेखि बच्चा दुई वर्ष पूरा नहुन्जेलसम्म गर्नुपर्ने विशेष पालनपोषण लक्षित गरेर सुनौला हजार दिन परियोजना सुरु गरेको हो। परियोजनाले बालबालिकाको पालनपोषण र मानसिक विकासमा विशेष जोड दिएको छ।
मन्त्रालयको स्थानीय निकाय सहयोग शाखाका प्रमुख टेकराज निरौलाले यसै आर्थिक वर्षदेखि सुनौला हजार दिन सुरु भएको बताए। ‘हुनत गत वर्ष असोजदेखि नै आयोजना सुरु गर्ने भनिएको हो तर बजेट प्रक्रियामा देखिएको समस्याका कारण हुन सकेको थिएन। अब सबै तयारी पूरा भएकाले काम सुरु भएको छ’, उनले भने।
नमुना परियोजनाका रूपमा सिन्धुली जिल्लामा सफल देखिएपछि छनोटमा परेका १५ जिल्लाका दुई सय ९२ गाविसमा परियोजना सञ्चालन गरिएको छ। परियोजना तीन चरणमा कार्यान्वयन गरिनेछ। पहिलो चरणमा सुनसरी, सप्तरी, खोटाङ, ओखलढुंगा र उदयपुर, दोस्रो चरणमा सिन्धुली, रामेछाप, सिरहा, धनुषा र महोत्तरी र तेस्रो चरणमा सर्लाही, रौतहट, बारा, पर्सा र मकवानपुरमा परियोजना लागू गरिनेछ। शिक्षा, स्वास्थ्य, सडकलगायतका नौवटा सूचकांकका आधारमा जिल्ला छनोट गरिएको हो। छनोट जिल्लाका कुल गाविसमध्ये २५ प्रतिशत गाविसमा मात्र आयोजना लागू हुने निरौलाले बताए।
स्थानीय निकाय सहयोग शाखाका अधिकृत डालविक्रम कँडेलका अनुसार पहिले सुरु हुने र पछि सुरु हुने गरी गाविसलाई दुई भागमा बाँडिएको छ। परियोजना आधा गाविसमा दुई वर्षपछि सुरु हुनेछ। सुनौला हजार दिनको अवधि पाँच वर्षको हुनेछ। उनले भने, ‘यो आयोजना वडा तहमा केन्द्रित भई कार्यान्वयन हुन्छ। प्रत्येक वडामा आठदेखि १० जनाको द्रुतोत्तर नतिजा पोषण समूह गठन हुनेछ। उक्त समूहले लक्षित समूह पहिचान गरी कार्यक्रम कार्यान्वयन गर्नेछ।’
कार्यक्रम कार्यान्वयनका लागि ‘द्रुतोत्तर नतिजा पद्धति’ अवलम्बन गरिनेछ। पद्धतिअनुसार सामान्यतया क्रियाकलाप एक सय दिनमा सम्पन्न हुनेछन्। उनले भने, ‘लक्ष्यअनुसार क्रियाकलापहरूको लागत ९० हजार रुपैयाँभित्रको भए गाविसस्तरीय पोषण तथा खाद्य सुरक्षा निर्देशक समितिमार्फत स्वीकृत गरी सञ्चालन हुनेछन् भने दुई लाख ७० हजार रुपैयाँभित्रको भए जिल्लास्तरीय समितिबाट स्वीकृत गरी सञ्चालन हुनेछन्।’
आयोजना सामाजिक परिचालन विज्ञका रूपमा कार्यरत इन्द्रबहादुर भुजेलका अनुसार कार्यक्रम लागू भएपछि बालबालिका कुपोषण, पुड्को, सुस्तमनस्थिति आदि हुनबाट जोगिनेछन्। उनले भने, ‘नमुना आयोजना लागू भएका सिन्धुलीका झाँगाझोली रातमाटा गाविसमा कुखुरा पालन र भीमेश्वर गाविसमा शौचालय निर्माण भएका थिए।’
एउटा गाविसले क्रमश: सातवटासम्म कार्यक्रम लागू गर्न पाउनेछ। आयोजनामा ३० वटा कार्यक्रम छन्। कार्यक्रम स्थानीय बासिन्दाको आवश्यकतामा निर्भर रहनेछ। 

Sunday, October 20, 2013

संस्कृतिभित्रका कुरीतिहरू

संस्कृतिभित्रका कुरीतिहरू

गोपीकृष्ण ढुंगाना
राजधानी काठमाडौंमै महिलालाई १४ वर्षसम्म नजरबन्द गरियो भन्दा पत्यार नलाग्न सक्छ। २० र १२ वर्षका दुई छोरा र १५ वर्षकी एक छोरीकी आमालाई स्वयम्भूमा १४ वर्षदेखि घरमै नजरबन्द गरिएको घटना हालै सार्वजनिक भएको छ। ४० वर्षीया प्रमिला शाक्य पटकपटक बोक्सीको आरोपमा घरेलु हिंसाको सिकार भइरहिन्। जब उनले आफूलाई मार्ने भन्ने बुझिन् तब उनी भागिन् र दुई महिनाअघि माइतीको शरणमा पुगेर सबै तथ्य सार्वजनिक गरिन्।
केही दिनअघि राजधानीमा कुरीतिजन्य हिंसा अन्त्य : राष्ट्रिय सञ्जालले आयोजना गरेको राष्ट्रिय भेलामा प्रमिलाले भनिन्, ‘२०४९ सालमा विवाह भएपछि विश्वरत्न शाक्यसँग करिब सात वर्ष राम्रै बित्यो। घरेलु हिंसा सुरु भएपछि माइती पक्षबाट अलग गराइयो। चिम्टाले डाम्ने, सिस्नुले पोल्ने, मकलमा आगो बाली खुर्सानीको धुवाँ सुँघाउने, बोक्सीको आरोपमा निर्घात कुटपिट गर्ने कार्य हुन थाले। दिनभरि कौसीमा थुन्थे र राति मात्र कोठामा जान दिन्थे। एक दिन डन्डीले पिट्दा भएको घाउ पखाल्न जाँदा अब लठीमा किला ठोकी टाउकैटाउकोमा हान्नुपर्छ भनेको सुनें। अबचाहिँ मार्छन् भन्ने लाग्यो र अनेक उपाय निकालेर त्यहाँबाट भागी माइती पुगें। भाउजू अमिता प्रधानसामु सबै कुरा बताएँ।’ प्रमिलाले कार्यक्रममा यी पीडा पोख्दा सहभागी स्तब्ध भएका थिए।
मानववादी समाज (सोच) नेपालले दुई वर्ष लगाएर समाजमा व्याप्त प्रथाबारे अध्ययन गरेको थियो। सोचका कार्यकारी निर्देशक उत्तम निरौलाका अनुसार संस्कृतिभित्र धेरै कुरीति छन्। संस्कार र संस्कृतिका नाममा मानवअधिकार उल्लंघन गर्ने काम भइरहेको छ।
बनेरी, बोलकबोल (चेली पठाउने), बादीबदेनी, बालीघरे, बहुपति, बहुविवाह, बनेरी, विधवा, बोक्सी, भाउजू बेहोर्ने, मनजनी, मागी विवाह, रित खाने, राँगा काट्ने, महाजनी, लोकन्ती, लिंग विभेल, सौता, साई सुकुम्बासी, सुधाइ, सिनो फाल्ने, पतिपत्नी साटासाट गर्ने, हलिया, होक्तवा, काट्टो खाने, वैक ल्या, दामिनी आदि प्रथा छन्।
यसैगरी पुङ, पारपाचुके (तलाक), नवदुर्गा नाच, धामीझाँक्री, देउकी, दाइजो, तिलक, डोन, टोपेनी, टेवी, झुमा, जुठो खाने (छोडेको खाने), जिब्रो छेड्ने, जारी, जल खाने, छोरीलाई गुफा राख्ने, छुवाछुत, छुई, छिटो हाल्ने, छाउपडी, ट्याटु, बिहे गरेपछि बेहुलीकी बहिनीलाई पनि बेहुलाका घर पठाउने, घुम्टो एवं पर्दा, खडेकिने, केटी छोप्ने, कुमारी, कमैया, कन्यादान, कमलरी, अनमेल विवाह र अर्घु प्रथा गरी ६३ किसिमका कुरीति कायमै छन्। यी प्रथाका नाममा वर्षेनी हजारौं मानिस पीडित भइरहेका छन्। संस्कृतिसँग जोडिएका यी प्रथा मानवअधिकारवादीको दृष्टिले कुरीति हुन्।
खासगरी तराईका जिल्लामा बोक्सी, दाइजो, छुवाछूत, देउकी, छाउपडी, बहुविवाह, बालविवाह, वैक ल्याका कारण दलित, गरिब र महिलालाई बर्बरतापूर्वक यातना दिने र हत्यासमेत गर्ने कामसमेत भइरहेका छन्। सोचले गरेको पछिल्लो अध्ययनअनुसार हरेक ३८ दिनमा कुरीतिका नाममा एकजनाको हत्या हुने गरेको छ। शारीरिक र मानसिक यातना भने धेरै हुने गरेको छ।
यस्ता कुरीतिलाई मध्यनजर गर्दै सोचले २२ जिल्लामा ‘कुरीतिजन्य हिंसा अन्त्य : राष्ट्रिय सञ्जाल’ निर्माण गरेको छ। पाँच वर्षको अवधिमा तराईमा ६३ किसिमका कुरीतिअन्तर्गत एक हजार तीन सय घटना भएछन्। कुमारी प्रथामा अँध्यारो कोठामा एक सय आठ राँगा काटिन्छ, त्यो आलो रगतसहितको दृश्य देख्दा जुन बालिका डराउँदिनन्, उसलाई कुमारी बनाइन्छ।’
सूचना प्रविधिले विश्वलाई ‘ग्लोबल भिलेज’ बनाएको छ। तर हाम्रो समाज बोक्सी, छुवाछूत, कमैया, छाउपडी, छुई जस्ता कुरीतिबाट बाहिर निस्कन सकेको छैन। यस्ता ६३ वटा प्रथाबाट पहाडी र अधिकांश तराईका महिला सबैभन्दा बढी पीडित हुन पुगेका छन्। चाडपर्व र जात्राका नाममा समाजमा कुरीति कायमै छ, जसलाई नियन्त्रण गर्न सरकारले कानुन बनाएर कार्यान्वयनमा जोड दिनु जरुरी छ।

बाह्र वर्षपछि बराहक्षेत्रमा पूर्णकुम्भ

बाह्र वर्षपछि बराहक्षेत्रमा पूर्णकुम्भ

गोपीकृष्ण ढुंगाना
सुनसरी (चतराधाम): बाह्र वर्षपछि आगामी चैतमा सुनसरीको बराहक्षेत्रमा पूर्णकुम्भ लाग्‍ने भएको छ। करिब एक करोड भक्तजन उतार्ने लक्ष्यसहित कुम्भको तयारी तीब्ररूपमा भइरहेको छ। सुनसरी जिल्लाको बराहक्षेत्र गाविसको चतराधाममा चैत महिनाको शुक्‍ल पक्षदेखि वैशाख महिनाको शुक्‍ल पक्षसम्म एक महिना हुने उक्त कुम्भका लागि भारतका जगद्गुरू, शंकराचार्य आदिलाई निम्ता गर्नेदेखि कुम्भ क्षेत्रको भौतिक तयारीसमेत भइरहेको हो। यो तेस्रो पूर्णकुम्भ हो।

नेपालका प्रथम जगद्गुरू श्री बालसन्त मोहनशरण देवाचार्य महाराजजीले केही महिनादेखि पूर्णकुम्भको तयारी भइरहेको बताए। उनले अन्नपूर्णसँग भने, ‘पूर्णकुम्भको तयारीका लागि कम्तिमा एक वर्षको तयारी चाहिन्छ। आगामी चैतमा पर्ने पूर्णकुम्भका लागि सानोतिना तयारी भएकै थिए तर अब केही महिनामात्र बाँकी रहेकाले विशेष तयारीमा छौं।’ उनका अनुसार, पूर्णकुम्भका लागि चतराधामलाई १६ वटा क्षेत्रमा विभाजन गरिएको छ।
जसअनुसार, वराह क्षेत्र, चतराघाटदेखि महिलाआश्रमसम्मको क्षेत्र, कुम्भस्तम्भ र बौद्धगुम्बा क्षेत्र, राधा सर्वेश्वर परिसर क्षेत्र, जगद्गुरूपीठ क्षेत्र, अद्धैत आश्रम र जोस्मनी मठ क्षेत्र, शंकराचार्य मठ क्षेत्र, रामानन्द सेवा पीठ क्षेत्र, प्रस्तावित बल्लवाचार्य र मध्वाचार्य मठ क्षेत्र, तेरआरडी क्षेत्र, भूबराह रामानुपीठ क्षेत्र, बयरवन क्षेत्र, चतरा बसस्ट्याण्ड क्षेत्र, औलिया बाबा क्षेत्र, प्राचीन हरिद्धार बजार क्षेत्र र कौशिकी टापू क्षेत्र छन्। पूर्णकुम्भमा करिब एक करोड भक्तजन आउने जगद्गुरूको भनाइ छ। उनले भने, ‘सुरक्षाका दृष्टिले कम्तिमा छवटा बेसक्याम्प राख्ने तयारी भएको छ।’
जगद्गुरू आश्रमअन्तर्गतको गुरूकूलका प्राचार्य हरिशरण उपाध्याय रेग्मीका अनुसार, क्षेत्रीय प्रशासक शंकरप्रसाद अधिकारीको संयोजकत्वमा प्रमुख जिल्ला अधिकारी, स्थानीय विकास अधिकारी, सशस्त्र र जनपद प्रहरी लगायतको समिति बनेको छ। कुम्भको भौतिक निर्माणका लागि खानेपानी, विद्युत, सडक लगायतको काम पनि अघि बढिसकेको उनको भनाइ छ। उनले भने, ‘कौशिकी नदीमा नुहाउनका लागि नदीकिनारमा दर्जनबढी अस्थायी टहरा निर्माण हुनेछन् भने करिब पाँच हजार अस्थायी शौचालय बनाउने तयारीमा छौं।’ उनले सोहीअनुसार खानेपानी, सडक, बसपार्क र नदी पारी तर्न तीनवटा अस्थायी पुलसमेत निर्माण गरिने जानकारी दिए। गतवर्ष भारतको इलाहावादमा महाकुम्भ सम्पन्न भएको थियो। गंगा, जमुना र सरस्वती नदीको संगमस्थलमा सम्पन्न महाकुम्भमा भारत सरकारले करिब २२ सय करोड भारतीय रूपैयाँ खर्च गरेको थियो।
भारतको महाकुम्भ भएकै बेलादेखि आफैंले नेपालको कुम्भका लागि भारतका जगद्गुरूहरू, शंकराचार्यहरू, प्रसिद्ध पीठाधीश्वरहरूलाई निमन्त्रणा दिएको जगद्गुरूले जानकारी दिए। उनका अनुसार, स्वामी रामदेव, निम्बर्काचार्य, मृत्युञ्जय त्रिपाठी, डा. सुधाकर मिश्र, पाइलट बाबा, मध्र्वाचार्य, अवधेशानन्दजी, सत्य मित्रानन्दजी महाराज, हंसदेवाचार्य, काशी विद्धत परिषद् एवं काशी पण्डित सभाका विद्धानहरूलाई निमन्त्रणा दिइएको हो। यसबाहेक वृन्दावन, अयोध्या, हरियाणा, पंजाब, बनारस, कुरूक्षेत्र लगायतका क्षेत्रका मुख्य व्यक्तिहरूलाई बोलाइएको उनको भनाइ छ। कुम्भको खर्चका लागि भने भक्तजनबाट प्राप्त हुने भेटीबाटै सञ्‍चालन गरिने उनको भनाइ छ।
‘भारतमा सरकार स्वयं कुम्भका लागि खर्च गर्न तयार छ तर नेपालमा त्यो अवस्था बनिसकेको छैन’, जगद्गुरू देवाचार्यले भने, ‘एक्लो प्रयासलाई स्थानीय बासिन्दा र सरकारका स्थानीय निकाय तथा कार्यालयको सहयोग प्राप्त भएको छ। कुम्भको महत्त्व बुझेर सरकारले नै भारतको जस्तो प्रयास गरे नेपाल पनि धार्मिक पर्यटनमा निकै अघि बढ्ने थियो।’

दीपंखा यात्रामा लाखभन्दा बढीको सहभागिता

दीपंखा यात्रामा लाखभन्दा बढीको सहभागिता

गोपीकृष्ण ढुंगाना
काठमाडौं: कोही चप्पलमा छन् त कोही जुत्तामा। कोही पाइन्ट र सर्ट त कोही दौरासुरुवालमा। कहिले पिच सडकमा त कहिले ग्राभेल बाटोमा। हजारौंको संख्यामा देखिएको यो दृश्य दीपंखा यात्राको हो। आठ वर्षपछि आयोजना गरिएको यो यात्राका क्रममा स्थानीय बासिन्दाको सक्रिय सहभागिता थियो।IMG_1629fffffffffffff

कोही यात्रामा सहभागी थिए भने कोही यात्रामा रहेकालाई विभिन्न खाने र पिउने कुरा दिन व्यस्त थिए। आफ्नो गच्छेअनुसार कसैले बिस्कुट दिए त कसैले चकलेट। निश्चित स्थानमा खाना खुवाउने मानिससमेत थिए। परिवार र राष्ट्रमा सुख, शान्ति र समृद्धिको कामना गर्दै यात्रामा सहभागी भएका थिए। यात्राका भक्तजनहरू कोही हातमा नक्सा हेर्दै अघि बढिरहेका भेटिए भने कोही अगाडिका यात्रुको अनुसरण गरिरहेका भेटिन्थे।
यात्रालाई नेतृत्व गरिरहेका तीनजना पुजारीले जुनजुन पीठ, मठ, शिवालय, देवालय आदिमा झन्डा गाडेर पूजा गरी हिँड्छन्, तिनैतिनैमा पूजा गर्दै भेटी वा खाद्यवस्तु चढाउँदै आफ्नो यात्रा पूरा गर्दै थिए।
पाँचवटा अति दुर्लभ योग परेको शुक्रबार अर्थात् कात्तिक १ गते यसैगरी बिहान २ बजेदेखि ललितपुरको नागबहालबाट यात्रा सुरु गरेर दिनभर करिब एक लाख भक्तजनले ललितपुर र काठमाडौंका विभिन्न पीठ, मठ, शिवालय र देवालयको यात्रा गरेका थिए। नेस्फिल कलेजमा स्नातक तह प्रथम वर्षमा अध्ययनरत २० वर्षीया सिर्जना डंगोल यात्रामा १५ वर्षीय भाइ र सानिमा उषा महर्जनसँग भेटिइन्। नारायणहिटी दरबारको पूर्वी मोहडामा शुक्रबार मध्याह्न भेटिएकी उनले अन्नपूर्णसँग भनिन्, ‘एकदमै रमाइलो लागिरहेछ। जसरी यतिबेला लाखौं मानिस दीपंखा यात्रामा एकचित्त भएर हातेमालो गरिरहेका छन् त्यसरी नै देश विकासका लागि नेपाली जुट्ने हो भने पक्कै विकास हुने थियो।’
पछाडि ब्याग र अगाडिपट्टि कम्मरमा पैसा हाल्ने साइड ब्याग भिरेकी सिर्जना र उनकी सानिमा उषाले प्रत्येक मठ, पीठमा दुई रुपैयाँको दरले चढाइरहेको बताए। हरिसिद्धिकी उषाले भनिन्, ‘दुवैका खुट्टा दुखेका छन् तर भगवान्को साथ रहेसम्म हामी यो यात्रालाई पूरा गर्छौं भनेरै लागेका छौं।’ सिर्जनाले थपिन्, ‘ब्यागमा रेनकोट र फेर्ने हल्का खालका कपडा बोकेका छौं।’ यात्रा बीचबाट थालेर बीचैमा छोड्न पनि पाइन्छ। कसैले अघिल्लोपटक जहाँ छोडेको हो त्यहीबाट पुन: अर्कोपटक थालेर टुंग्याउने गरेका पनि छन्। यात्रामा ११ वर्षदेखि ७४ वर्षीया वृद्धा र ७७ वर्षका वृद्धसमेत सहभागी रहेको आयोजकको भनाइ छ।
IMG_1607fffffffffffff
नक्सालमा ४ बजे भेटिएका हरिप्रसाद र नारायणदेवी श्रेष्ठ दम्पतीले भने दीपंखा यात्रामा प्रत्येक पाइला हिँड्दा एक तोला सुन दान गरेबराबर हुने भएकाले यात्रामा सरिक भएको बताए। लुभु माविका लेखापाल ५० वर्षीय उनले भने, ‘बिहान ४ बजे ललितपुरको नागबहालबाट यात्रा थालेका थियौं, अहिले ठीक ४ बज्दा काठमाडौंको नक्साल छौं। निरन्तरको यात्राले मेरो घुँडा र पत्नीको कम्मर दुखेको छ। तर भगवान्को नाममा स्वेच्छाले हिँडेकाले यात्रा अविस्मरणीय बनेको छ।’ २०२४ सालको दीपंखा यात्रामा नागबहालका लक्ष्मीबहादुर शाक्य १२ वर्षका थिए। त्यो बेला उनी स्वयम्भूसम्म हिँडे। तर हजुरआमाले थाकिस् अब रात पनि पर्‍यो भनेर उनलाई फर्काइदिनुभएको रहेछ। ५९ वर्षीय उनी अहिले आयोजकका रूपमा दोस्रो पूर्ण यात्रा गरिरहेका छन्। उनले भने, ‘त्यो बेला नजानी नबुझी लहैलहैमा हिँडिएछ तर अहिले सबै कुरा बुझेर हिँडेकाले होला यात्रा भिन्दै रमाइलो भएको छ। हिँड्नचाहिँ अहिलेभन्दा उसबेलै मज्जा लागेको थियो किनकि युवा जोस भिन्दै हुँदोरहेछ।’
दीपंखा यात्राका लागि पाँचवटा अति दुर्लभ योगहरूको समागमन एकै दिन हुनुपर्ने संस्कृतिविद्हरू बताउँछन्। उनीहरूका अनुसार, सौरमासको संक्रान्ति, चन्द्रमासको पूर्णिमा, रेवती नक्षत्र, हर्षण योग र आदित्यवारको संयोग परेकै कारण आठ वर्षपछि कात्तिक १ गते शुक्रबार दीपंखा यात्रा सुरु भएको हो। यसअघि सम्पन्न दीपंखा यात्राको यो साइतका लागि ३८ वर्ष कुर्नु परेको थियो। यी सबै योगहरू परे पनि आइतबार पर्नु नहुने परम्परा छ। यस वर्ष नेपाल संवत् ११३३ को आश्विन शुक्ल पूर्णिमाका दिन परेको छ।
श्लोक शास्त्रअनुसार, पवित्र मानिएको यो यात्रामा सहभागी हुने भक्त जनहरूले टेक्ने प्रत्येक पाइला हिँड्दा एक तोला सुन दान गरे बराबरको पुण्य प्राप्त हुन्छ। यात्रामा सहभागी हुने श्रद्धालु भक्त जनले विभिन्न देवदेवीका लागि पूजा अर्पण गर्ने सामग्री एक सय ३५ भाग हुनुपर्ने छ। तर कतिपयले नौ किसिमका गेडागुडी पनि चढाउने गर्छन्। उनीहरूले विभिन्न बौद्ध र हिन्दू धर्मका प्रमुख देवदेवी, पीठ र अष्टमात्रिका गणहरूमा अनेक प्रकारका खाद्य वस्तु, धूप, दीप, शत्बिज आदि चढाउँछन्। साथमा भेटी पनि चढाउने गरिन्छ।
अहोरात्र हुने पदयात्राका क्रममा सहभागी भक्तजनले समस्त जीवन र जगत्को सुख, शान्ति र समृद्धिको कामना गर्दछन्। यात्राको एकदिनअघि बिहीबार बिहान ९ बजे श्री नीलथू महावृषरत्न बोधिसत्वको प्रतिमाअगाडि विधिवत् बौद्ध परम्पराअनुसार सप्तविधानुत्तर पूजा गरेको दीपंखा यात्रा व्यवस्थापन समितिका महासचिव विकासरत्न धाख्वाले जानकारी दिए। उनका अनुसार, यात्रामा सहभागी हुने भक्तजनले अघिल्लो दिन नीलथूलाई किसली अर्थात् माटोको पालामा अक्षताले भरी त्यसमा एउटा सिंगो सुपारी र दक्षिणा राखी भक्ति अर्पण गर्नुपर्छ। उनले थपे, ‘यसको अर्थ यात्राको समयमा कुनै पनि विघ्नबाधा नआओस् भन्ने हो। भगवान्सँग अन्तरसम्बन्ध गाँसी समर्पित हुने प्रक्रियाका रूपमा पनि यसलाई लिइन्छ।’
समितिका अध्यक्ष ज्ञानबहादुर शाक्यका अनुसार, यात्राका लागि पदमार्ग निरीक्षणमा जाने चलन छ। उनले घटस्थापनाको भोलिपल्ट कौलाथ्व द्वितीयाका दिन हिरण्यवर्ण महाविहार दाफा भजन खल:सहित महालक्ष्मीस्थानसम्म र चार दिन लगाएर यात्राका सबै मार्गको निरीक्षण गरिएको बताए। ललितपुर जिल्लाको ललितपुर उपमहानगरपालिकाको वडा नम्बर १६ स्थित नागबहालबाट यो यात्रा सुरु भएको थियो।
यात्रामा सहभागीले ललितपुर र काठमाडौंका एक सय ३१ देवालय, बौद्ध विहार, शिवालय, पीठ र मठमन्दिरहरू पुग्ने चलन छ। लाखौं श्रद्धालु भक्त जन सहभागी हुने यो यात्रा साढे ६६ किलोमिटर लामो हुने समितिका पदाधिकारीको भनाइ छ। नागबहालबाट सुरु भएको यो यात्रा ललितपुरकै लगनखेलस्थित महालक्ष्मीस्थान पुगेर समापन हुने गर्छ। शाक्यका अनुसार, दीपंखा यात्रामा पूजा गरिने देवदेवीहरूमा नीलथू बोधिसत्व, देलक्व भगवान् बुद्ध, पुरानो चैत्य, बासुकी नाग, कोयना गणेश, भंसा गणेश, चम्पक नाग, दिगी चक्रेश्वर, अशोक चैत्य, हनुमान, शाक्यमुनि, स्वयम्भू रत्नचैत्य, वज्रसत्व, योगाम्बर, महांकाल, भेलुध्वाखा, क्वालखु गणेश, हरसिद्धि जलदेव, अशोक चैत्य, कुम्भेश्वर महादेव, नारायण, मातंगीदेवी, मणिलिंगेश्वर महादेव, मनिगणेश, भीमसेन, मनक्ववहा, कृष्णमन्दिर, शाक्यमुनि (पाटन दरबार), द्विंमाजु (भण्डारखालभित्र), हपातसिद्धि गणेश, जटाधारी लोकेश्वर र वसुन्धरादेवी छन्।
यसैगरी, अन्य देवदेवीमा बलभद्र, पद्मपाणि लोकेश्वर, जोगाम्बर, लुँखुसी शाक्यमुनी, महालक्ष्मी, स्वयम्भू चैत्य, ईखा भैरव, घलचा सिद्ध, छ्वासकामनी, लनिकुनी भैरव, श्रीकरुणामय, कार्यविनायक (भ्रामणी गणेश), रुद्रायणी, नौनाग कोइन्हाबसी, कोयेना गणेश, आनन्दादी लोकेश्वर, गन्देश्वर महादेव छन्। यहाँ पुगेपछि बिहानको जलपान र केहीबेर विश्राम हुने शाक्यको भनाइ छ। यसपछि यात्रामा सहभागी भक्त जनले गणेश, नेखु दोभानको ब्रम्हायणी, पलिंगालको महेश्वरी, लोहंगालको महेश्वरी, इन्द्रायणी, हासापोता गणेश, पचली भैरव, अजिमा महालक्ष्मी, कालिका, बुद्धबारीस्थित शाक्यमुनि, अट्कोनारायण, मरुको अशोकविनायक गणेश, तबो भीमसेन, विष्णुमतीको तंकेश्वर महादेव, खुसिबहीको बोधिसत्व, कन्हुबहीको शाक्यमुनि, सीतापाइलाको श्रीदेवया पालिख्वा:, फेखाको भैरव, इचंगुनारायणका आदेश्वर महादेव, नारायण, दथुमण्डल चैत्य, हल्चोक माणेडाँडाको विष्णुदेवमा भेटी र खाद्यवस्तु आदि चढाउँछन्।
यसपछि स्वयम्भू महाचैत्यका महामञ्जुश्री, पुलांस्यंगु, वायुपुर, वसुपुर, स्वयम्भू महाचैत्य, हारती अजिमा, स्यंगुबही, अग्निपुर, शान्तिपुर पुग्ने गर्छन्। यहाँ पुगेपछि भक्त जनले विश्राम गरी दिउँसोको भोजन गरेका थिए। भोजनपछि नागपुर, विजेश्वरीको विद्याधरीदेवी, लुतिमाजु, श्रीघ भगवान्, थंबहीको बोधिसत्व, पकनाजोलको गणेश, म्हेपीको जोगाम्बर, रानीबारीको अजिमा (चन्द्रसूर्य), लाजिम्पाटका दयाश्वर महाद्य: र कालिनाथ, नील सरस्वती, नारायणहिटीको नारायण, नक्सालका नन्दीकेश्वर महादेव, भगवानबहाल र नक्साल भगवती, टंगालको मोपता जोगिनी, हाँडीगाउँको वैष्णवी टुँडालदेवी, चण्डोलको धुम्बाराही, चाबहिलका रक्तविनायक, दथुमण्डल चैत्य (पिंगला विहार), चारुमति विहार बोधिसत्व र धन्दो चैत्य, महांकालको झुवा महाकाल, बौद्धका छ्वासकामुनि अजिमा र रत्न सम्भव भगवान् चैत्य छन्। यस ठाउँमा पुगेपछि भक्त जन विश्राम गर्छन्।
अहोरात्र हुने यो यात्रामा सहभागी सबै भक्तजनले शनिबार बिहानको पहिलो प्रहरमा गंगामाईमा नुहाई गुहेश्वरीदेवी, गोरखनाथ, विश्वरूपा (मृगस्थली), वछलादेवी, लुचला नीलथुसा, वासुकी नाग, पशुपतिनाथ, मैत्री बोधिसत्व र राजेश्वरी पुग्नेछन्। यसपछि जयवागेश्वरी, वनकाली, मनीलखु बोधिसत्व दोहचा, पिंगलामाई, कोटेश्वर महादेव, कुटिविहार, चामुण्द्रादेवी, इकुबहिलको धन्दो चैत्य यम्पिथुर, च्यासलको पञ्च चैत्य, बालकुमारी, सिद्धिलक्ष्मी भंगी, गण्डेश्वर महादेव, कनिवहाको सूर्यविनायक, मतिको भैरव, धन्दो चैत्य लगंथुर र महालक्ष्मीस्थानको श्री नीलथूमा खाद्यवस्तु र भेटी चढाइन्छ।
यात्रा सम्पन्न गरी महालक्ष्मीस्थान पुगेपछि सबैलाई आआफ्ना परिवारजनले सफलताको शुभकामनासँगै सुगन दिने चलन रहेको समन्वयकर्ता राज वज्राचार्य बताउँछन्। उनका अनुसार, त्यसपछि परम्परागत धा: बाजा र लावालस्करसहित मूलदेवता नीलथूलाई नगर परिक्रमा गराइन्छ। परिक्रमापछि नागवहालमा विराजमान गराइन्छ र दीपंखा यात्रा पूर्णरूपमा सम्पन्न भएको घोषणा गरिने उनको भनाइ छ। उनले भने, ‘दीपंखा यात्रालाई धार्मिक, सामाजिक तथा सांस्कृतिक सहिष्णुताको प्रतीकका रूपमा लिइन्छ।’
धार्मिकशास्त्र वृषावदानअनुसार, शाक्यमुनि बुद्ध वृषावतार हुँदा श्री नीलमहावृषरत्न नामकरण गरिएको बोधिसत्वको चरितार्थ कालान्तरमा ललितापुरी नगरीको प्रसिद्ध हिरण्यवर्ण महाविहारको योगाम्बर गुह्यालयमा अवस्थित नीलथूलाई पशुपतिनाथस्थित कैलाशमा तान्त्रिक विधिद्वारा लगी दिगबन्धनमा राखिएको थियो। नीलथूलाई पुन: हिरण्यवर्ण महाविहारमा फर्काउने क्रममा ऋद्धिसिद्धि, तन्त्रक्रिया र आकर्षणका विधिका कारण वृषदेव त्यहाँ बस्न नसकी तीन महिनासम्म भ्रमित भई भौतारिएका थिए। त्यसपछि उनी विभिन्न चैत्य, देवालय, शिवालय, पीठ तथा मठमन्दिरमा बास बस्दै योगाम्बर चक्रस्थलभित्र पुगे र पुगेलगत्तै हालको ललितपुरस्थित नागवहालमा सिद्ध भएका थिए। यसै घटनाको सम्झनामा पाँचवटा अति दुर्लभ योग परेका दिनमा दीपंखा यात्रा गरिँदै आएको पाइन्छ।

अहोरात्र हिँड्दा अद्भुत अनुभव

अहोरात्र हिँड्दा अद्भुत अनुभव

गोपीकृष्ण ढुंगाना
काठमाडौं:‘लखतरान भएर पाइला सर्न छोड्छ तर अगाडि र पछाडिका भाइबहिनी एवं वृद्धवृद्धा देख्दा फेरि जोश बढ्थ्यो’, जीवनमा पहिलोपटक निरन्तर दिनरात नभनी २७ घन्टा लामो दीपंखा यात्रा सम्पन्न गरेका मुरारी सिग्देलले भने, ‘साँच्‍चिकै अद्भुत अनुभव भयो। यत्तिको रोचक यात्रा कहिल्यै गरेको थिइनँ।’nirichyan51

पुल्चोकनिवासी ४८ वर्षीय सिग्देलसँगै शुक्रबार बिहान २ बजेदेखि शनिबार बिहानभरि ललितपुर र काठमाडौंका एक सय ३१ मठ, मन्दिर, पीठ, शिवालय र देवालय घुम्ने सबै भक्तजनले यस्तै रोचक अनुभव बटुले।
धर्मका नाममा साढे ६६ किलोमिटर दूरीको करिब २८ घन्टा लामो यात्रा यो नै एकमात्र हो। अमेरिकाको न्युयोर्कमा हुने विश्वकै सबैभन्दा लामो म्याराथनको दूरी पनि ४२ किलोमिटरमात्र रहेको पाइन्छ। बौद्ध जातक कथासँग जोडिएको यो यात्रा जुर्न पनि निकै कठिन छ। ‘कसैले चाहेर पनि यात्रा गर्न पाइनहाल्ने भएकाले यसको विशेष महत्त्व भएको पाएरै पहिलोपटक सहभागी भएको थिएँ’, व्यवसायी सिग्देलले भने, ‘हिन्दू र बौद्ध धर्मावलम्बीको मिश्रण हुनु, बालबालिकादेखि वृद्धवृद्धासम्म सहभागी हुनु, यात्रीलाई स्वतस्फूर्त सेवा गर्नेहरूको भावना आदिले यात्रा अद्भुत रह्यो।’
३८ वर्षपछि २०६२ सालमा जुरेको यो यात्रा यसपटक आठ वर्षपछि भएको हो। दीपंखा यात्रा व्यवस्थापन समितिका संयोजक ज्ञानबहादुर शाक्यका अनुसार, १९०२, १९२१, १९४०, १९५९, १९७८, १९९७, २००५ र २०२४ सालमा दीपंखा यात्रा भएका थिए। शनिबार सम्पन्न दीपंखा यात्रा दसौं भएको आयोजकको भनाइ छ।
श्‍लोक शास्त्रअनुसार यो यात्रामा सहभागी हुने भक्तजनले हिँड्ने प्रत्येक पाइलामा एक तोला सुन दान गरेबराबरको पुण्य प्राप्‍त हुन्छ। समस्त प्राणीको सुख, शान्ति र समृद्धिको कामना गर्दै गरिने यो यात्रा नागबहालकी विमला धाख्वाले २२ घन्टामा पूरा गरिन्। ‘चुनौती पूरा गर्नुलाई नै मैले अद्भुत यात्रा मानेकी हुँ’, हाइड्रोपावरमा कार्यरत उनले अन्नपूर्णसँग भनिन्, ‘एक्लै हिँडेको भए सम्भव थिएन।’ आमाजु, छोरी, भतिज, भतिजी र ज्वाइँसहित यात्रामा निस्केकी उनले थपिन्, ‘मानिसमा यतिविधि धार्मिक भावना छ, एकजुट हुनुपर्छ र एकअर्कालाई सहयोग गर्नुपर्छ भन्ने भावना देखेर म अचम्भित भएकी छु। यसरी नै सबैमा भावना आए देशले कोल्टे फेर्ने थियोजस्तो लाग्यो।’
साहित्यकार किशोर श्रेष्ठले भने २७ घन्टा लगाएर यात्रा पूरा गरे। भने, ‘जिन्दगीमा गजबकै ‘फिलिङ’ भयो। गोडा दुख्दादुख्दै र शरीर थाक्दाथाक्दै पनि खै कुन ‘रोमान्स’ ले हो यात्रा सहजै पूरा भयो।’ ललितपुर अफलडोलका ५७ वर्षीय उनले यो यात्रामा धेरै ठाउँ नयाँ लागेको बताए। उनले थपे, ‘कति लामो यात्रा गर्न सकिँदो रहेछ भन्ने थाहा भयो, यात्रामा बौद्ध पुगेपछि केही घन्टा आराम गर्न पाइयो। त्यहाँ थकित महिला पुरुष भुइँभरि असरल्ल लडेका दृश्य साँच्चै रोचक र अद्भुत थियो।’ उनले नौ थरीका गेडागुडी चढाउँदै हिँडेको बताए। उनका अनुसार, नौ ग्रहका रूपमा धान (सूर्य), तिल (चन्द्र), तोरी (मंगल), रायो (बुध), जौ (वृहस्पति), सानो केराउ (शुक्र), मासको गेडा (शनी), कालो भटमास (राहू) र गहत (केतू) का रूपमा चढाए कामना पूरा हुन्छ।
पाँचवटा अति दुर्लभ योग परेको शुक्रबार ललितपुरको नागबहालबाट सुरु भएको यात्रा शनिबार मध्याह्न ललितपुरकै महालक्ष्मीस्थानमा पुगेर टुंगिएको थियो। यात्राका लागि पाँचवटा अति दुर्लभ योगको समागमन एकै दिन हुनुपर्ने संस्कृतिविद्को भनाइ छ। जसअनुसार, सौरमासको संक्रान्ति, चन्द्रमासको पूर्णिमा, रेवती नक्षत्र, हर्षण योग र आदित्यवारको संयोग पर्नुपर्छ। यात्रामा सहभागीले ललितपुर र काठमाडौंका एक सय ३१ देवालय, बौद्ध बिहार, शिवालय, पीठ र मठमन्दिर पुग्‍ने र भेटी तथा खाद्यवस्तु चढाएर पूजा गर्ने चलन छ।

Friday, September 27, 2013

जिउँदोमा खान नदिने, मरेपछि पिण्डदान

गोपीकृष्ण ढुंगाना
काठमाडौं, 10 Ashoj : गोमा गर्भवती भएपछि पति शिव शर्मा घरबाट निस्किए। फलफूल टिप्ने क्रममा रूखबाट खसेर मरे। गर्भवती गोमाको पति खोज्न जाने अवस्थै थिएन। अरूले भेट्टाएनन्। छोरो जन्मियो र नाम राखियो, नवराज। हुर्किएपछि उनले बुबाका बारेमा आमासँग सोधे। गोमाले घरबाट निस्किएदेखि आफूलाई केही थाहा नभएको बताएपछि नवराजले भने, ‘म छोरो भएर जन्मेको के काम? म बिनाबाबुको छोरो त होइन नि, पत्ता लगाएरै छाड्छु?’ उनले बुबालाई जिउँदो फेला पारेनन् तर हाडखोर भेट्टाए र काजकिरिया गरे। पछि नवराज ‘लावण्य’ देशका राजा भएका थिए।
स्वस्थानी व्रतकथामा वर्णन गरिएको नवराजको बाबुप्रतिको भक्ति बुझेर ललितपुर ठूलादुर्लुङका भीमनाथ दुलालले पनि छोराको नाम नवराज नै राखे। हाँसीखुसी केही दशक बित्यो। पत्नीलाई रोगले च्यापेपछि अस्पतालबाटै बिदा गर्नुपर्‍यो। सम्पत्ति पनि सकियो। त्यसपछि उनी रोगले मर्नु न बाँच्नुकै अवस्थामा पुगे।
छोराछोरीले बुढेसकालमा आफूलाई संरक्षण गर्लान् भन्ने थियो उनलाई। ‘सबै कुरा सहन सकिँदोरहेछ, वचन सियो बनेर बिझेपछि सहन नसकिँदोरहेछ र साथीको सल्लाहमा यहाँ आएको हुँ’, विगत नौ वर्षदेखि पशुपति वृद्धाश्रममा बस्दै आएका भीमनाथले भने, ‘जहाँ पाउँला त्यहीं खाउँला भनी जोगीझैं बनेर घरबाट हिँड्नुपर्‍यो। संसार यस्तै रहेछ। कहाँको जन्म कहाँको मरण।’ सम्पत्ति हुँदा लडिबुडी गर्ने सन्तानले आफू रोगी हुँदा खान नदिएपछि वृद्धाश्रमको सहारा लिनुपरेको उनको भनाइ छ। उनले थपे, ‘छोरो भए पनि केही नहुनेरहेछ। जिउँदो छुँदा खान पनि नदिनेले मरेपछि खीर पकाएर दिएको पिण्डदानको के अर्थ?’
त्यस्तै रामेछापबाट दुई वर्षअघि पत्नीसहित वृद्धाश्रमको शरण परेका ८२ वर्षीय अमरबहादुर पुरीले भने, ‘लोकका लागि देखाउन गरिने श्राद्ध व्यर्थ हो। प्राण छउन्जेल दुई मुठी खान नदिनेले मरेपछि किन खीर भाग लगाउनु?’
यतिबेला सोह्रश्राद्ध चलिरहेको छ। पितृका नाममा हजारौंले पिण्डदान गरिरहेका छन्। तर पशुपति वृद्धाश्रमका वृद्धवृद्धाले भने न एक छाक मीठो खान पाएका छन् न त छोराछोरीको माया। उल्टै आफ्ना सन्तानबाट अपहेलना सहन नसकी वृद्धाश्रममा आश्रय लिइरहेका छन्। उनीहरू भन्छन्, ‘सन्तानबाटै लेखेटिएर वृद्धाश्रम आउँला भन्ने सोचेका थिएनौं।’
इनारमा परेको सर्पलाई एउटा मानिसले सोधेछ, ‘म निकालिदिन्छु, त्यसपछि मलाई के गर्छस्?’ सर्पले भनेछ, ‘यो धर्मको गुन देख्छु।’ लोककथनअनुसार निकालेपछि सर्पले टोक्न झम्टिएछ। मानिसले अचम्म मान्दै भन्यो, ‘गुन गर्छु भनेको होइन?’ उसले जबाफ पायो, ‘गुनले गुन खान्छ, तँलाई म खान्छु।’ यस्तै भयो भक्तपुर नगरकोटका कुमाले र मीठु नेपाली दम्पतीलाई पनि। तीन छोरी एक छोराका बाबुआा उनीहरू गत वर्षदेखि वृद्धाश्रममा बस्दै आएका छन्।
७४ वर्षीय कुमालेले भने, ‘दमले पीडित छु। धनसम्पत्ति हुन्जेल छोरो बलियो भयो, बलियाले हामीलाई धपायो।’ मिठुले थपिन्, ‘हामीले त सासूससुरा पालेथ्यौं, अशक्त हुँदा दिसापिसाप हातैमा थापेथ्यौं। कर्मै यस्तो हो कि समय उस्तो हो पाउनुसम्म दु:ख पाएका छौं।’ दुवैले थपे, ‘बुढेसकालमा बाबुआमा नहेर्ने छोरो के छोरो? मरेपछि श्राद्धको के काम? गरे गरून् नगरे नगरून्।’

Election Karyadal


Garib Pashupatinath


Tuesday, September 17, 2013

रकम अभावमा रोकियो इन्द्रजात्राको दस अवतार झाँकी

रकम अभावमा रोकियो इन्द्रजात्राको दस अवतार झाँकी

गोपीकृष्ण ढुंगाना
काठमाडौं : इन्द्रजात्रामा लगातार आठ दिन प्रदर्शन गरिने दस अवतार झाँकी यसपटक पहिलो दिन नै प्रदर्शन हुन सकेन। काठमाडौं महानगरपालिकाले समयमै रकम उपलब्ध नगराउँदा काठमाडौंको संस्कृतिसँग गाँसिएको इन्द्रजात्रा यसपालि खल्लो भएको छ। दस अवतार प्रदर्शन तथा प्रवर्द्धन समाजसँग रकम अभाव भएकाले वर्षौंदेखि महानगरपालिकाको सहयोगमा जात्रा सञ्‍चालन हुँदै आएको थियो।indrajatra
दस अवतार झाँकीका मूल नाइके दीपकप्रसाद श्रेष्ठले १३ वर्षदेखि झाँकी प्रदर्शन गर्दै आइरहेका छन्। यसपालि रकम अभावका कारण झाँकी प्रदर्शन गर्न नसकिएकोमा उनले खिन्नता प्रकट गरे। अन्नपूर्णसँग भने, ‘यसअघि बराजु, बाजे, बुबा र दाजुहरूले चलाउँदा कहिल्यै रोक्नु परेको थिएन। महानगरपालिकाले समयमै रकम उपलब्ध नगराउँदा यो अवस्था आएको हो।’
उनका अनुसार समाजसँग पनि दस अवतार सञ्चालनका लागि रकम छैन। थपे, ‘समाजले यसअघिका वर्षमा दस अवतारका लागि लिएको हजारौं रकम नै तिर्न बाँकी छ।’ इन्द्रजात्रा व्यवस्थापन समितिका उपाध्यक्षसमेत रहेका श्रेष्ठले दस अवतार प्रदर्शन गर्न चाहिने आवश्यक लुगाफाटो प्रत्येक पाँच वर्षमा फेर्नुपर्ने नियम रहेको बताए। तर, रकम अभावमा सात वर्ष बितिसक्दा पनि नयाँ लुगाफाटो खरिद गर्न नसकिएको लाचारी सुनाए। भने, ‘२०५६ सालमा मन्त्रीस्तरीय निर्णयले नै दस अवतारका लागि प्रयोग हुने लुगाफाटो प्रत्येक पाँच वर्षमा फेर्नुपर्ने निर्णय गरेको थियो। हामीले निवेदन दिएको पनि दुई वर्ष बितिसक्यो। मन्त्रालयबाट रकम निकासा भएको छैन।’
दस अवतार झाँकी प्रदर्शन गर्न ५५ जना जनशक्ति आवश्यक पर्छ। त्यसमा ससाना केटाकेटी ३५, गुठीयार १०, शृंगारकर्ता र पोस्टर मिलाउने १० र महिला चारजना चाहिन्छ। यो झाँकी इन्द्रजात्रा सुरु भएको दिनदेखि सम्पन्न नहुन्जेल प्रत्येक दिन राति ८ देखि करिब ११ बजेसम्म प्रदर्शन गरिन्छ। दस अवतारमा विष्णुका दस अवतार प्रदर्शन गर्ने परम्परा छ। यसमा महाभारत, रामायणलगायतका झलक प्रस्तुत गरिन्छ।
यसअघि इन्द्रजात्राका लागि भनेर संस्कृति मन्त्रालयले एक साताअघि नै ६ लाख ४० हजार रुपैयाँ निकासा गर्ने गथ्र्यो। पाँच वर्षयता त्यो क्रम टुटेको छ। त्यसको सट्टा काठमाडौं महानगरपालिकाले जात्रा सञ्चालनका लागि जात्रामा आबद्ध करिब ३० गुठीलाई चार लाख ५० हजार रुपैयाँ दिँदै आइरहेको थियो। श्रेष्ठका अनुसार इन्द्रजात्रामा सरदर ४५ लाख रुपैयाँ खर्च हुन्छ।
समितिका अध्यक्ष गौतम शाक्यले पनि समयमै रकम नपाउँदा दस अवतारको आवश्यक तयारी गर्न नसकेका कारण सोमबार प्रदर्शन गर्न नसकिएको बताए। उनले भने, ‘रकम प्राप्त भए मंगलबारदेखि सुचारु गर्छौं।’
संस्कृति, पर्यटन तथा नागरिक उड्डयन मन्त्रालयका प्रवक्ता भरतमणि सुवेदीले यसअघि सीधै समितिलाई रकम दिने गरिए पनि केही वर्षयता बर्सेनि रकम दिन नसकिएको बताए। महानगरपालिकाअन्तर्गतको हनुमानढोका दरबार क्षेत्र संरक्षण कार्यक्रमका प्रमुख हरिकुमार श्रेष्ठले जात्राका लागि रकम दिने भनेर निर्णय भइसकेको बताए। ‘तर प्रक्रिया लामो हुने भएकाले समयमा उपलब्ध गराउन सकिएन’, उनले भने, ‘नदिने भए महानगरपालिकाले नीतिगत निर्णय गरेर समितिसँग सम्झौता गर्ने नै थिएन नि।’

Saturday, September 14, 2013

पुरानो बसपार्कको कन्तबिजोग